Lićvin staŭ abaroncam «ruskaha śvietu»: jak Śviatapołk-Mirskija stali «kniaziami»
Mirski staŭ Śviatapołk-Mirskim. A tut padviarnuŭsia i sam Mir. Pra niezvyčajnyja pryhody ambitnaha rodu piša Cimoch Akudovič.
Zamak Iljiničaŭ-Radziviłaŭ, jaki my viedajem pad nazvaj Mirski. Litahrafija z malunka Franciška Maksimiljana Sabiaščanskaha, 1849 hod. Wikimedia Commons.
Proźvišča Śviatapołk-Mirskich viadomaje ŭsim, chto byvaŭ u Mirskim zamku. Apošnija ŭłaśniki hetaha pomnika architektury pakinuli paśla siabie niemałuju spadčynu ŭ vyhladzie niezvyčajnaj kaplicy-pachavalni, parku, brovara i davoli dobraj pamiaci miascovaha ludu.
Doŭhi čas Śviatapołk-Mirskija ŭsprymalisia jak čužyncy, jakija pryjechali z hłybinnaj Rasii. Pieršy ŭładar zamka Mikałaj Śviatapołk-Mirski byŭ nazvanym atamanam Danskich kazackich vojskaŭ i hienierałam rasijskaj armii, što aŭtamatyčna rabiła jaho prychadniem na našych ziemlach. Ale na samaj spravie rod Mirskich pachodzić z Brasłaŭščyny i maje hłybokija tutejšyja karani.
Mirskija stanoviacca Śviatapołkami
Hety rod fiksujecca na Brasłaŭščynie jašče ŭ pačatku XVII stahodździa: niejki Hryhoryj Mirski byŭ brasłaŭskim sudździoj. Ich ziemli raźmiaščalisia ŭ sučasnym Brasłaŭskim i Miorskim rajonach. Naprykład, z 1640 hoda Mirskim naležała siadziba ŭ Kamianpolli pad Miorami, dzie zusim niadaŭna miascovyja ŭłady skandalna razburyli reštki stajni XIX stahodździa. Jość viersija, što ad nazvy Miory pachodzić i samo proźvišča Mirskich.
Z pačatku XVIII stahodździa Mirskija pačali epizadyčna padpisvacca Śviatapołk-Mirskimi. Ličycca, što takim čynam jany zajaŭlali svajo pachodžańnie nibyta ad kijeŭskaha kniazia Śviatapołka i vykazvali pretenzii na kniažacki tytuł.
Ciaham XVIII stahodździa rod Mirskich mocna razrośsia, jon mieŭ cełych šeść adhalinavańniaŭ. Jaho pradstaŭniki zajmali vysokija pasady ŭ Brasłaŭskim paviecie, udzielničali ŭ Barskaj kanfiederacyi, jeździli pasłami na sojmy, u tym liku i Čatyrochhadovy 1788—1792 hadoŭ, na jakim 3 maja 1791-ha była pryniata słavutaja Kanstytucyja. Adzin ź Mirskich, Stanisłaŭ Vojciech, uvachodziŭ u Najvyšejšuju Radu Litvy padčas paŭstańnia 1794 hoda.
Pieršy kniaź
Na rolu samaha cikavaha piersanaža z hetaha rodu pasuje fihura Tamaša Teafiła (Bahumiła) Jana Mirskaha, jaki naradziŭsia naprykancy 1788 hoda dzieści pad polskim Kališam (Vielikapolskaje vajavodstva). Jahony baćka Francišak Ksavieryj byŭ na toj momant burmistram nievialikaha horada Mahielnica ŭ Mazovii.
Pra maładyja hady Teafiła (jon sam čaściej užyvaŭ druhoje i treciaje imia, ale čamuści nie pieršaje) my viedajem mała. Dzie jon byŭ u napaleonaŭski 1812 hod, zastajecca tajamnicaj, ale ŭ 1813 hodzie kupiŭ majontak Staraja Hanča kala Aŭhustova (ciapier u Polščy niedaloka ad miažy ź Biełaruśsiu).
Da Śviatapołk-Mirskich zamkam vałodała niemka Maryja Hahienłoe-Šylinhfiurst. Pinterest.com.
Niedzie ŭ hetaje dziesiacihodździe Śviatapołk-Mirski zdoleŭ patrapić na vočy i spadabacca Mikałaju Navasilcavu — hałoŭnamu pravadniku rasijskaj palityki ŭ Carstvie Polskim. Paśla hetaha karjera Tamaša Teafiła pajšła ŭvierch. U 1818 hodzie jon atrymaŭ orden Śviatoha Stanisłava, a ŭ 1821-m dabiŭsia ad sienata Carstva Polskaha paćviardžeńnia kniažackaha tytuła, pryčym na padstavie vyklučna svaich słoŭ — nijakich dakumientaŭ pradstaŭlena nie było. Dla takoj avantury treba było mieć sapraŭdy mocnych apiekunoŭ. Takim čynam małady šlachcič zmoh realizavać staruju maru svajoj siamji.
U 1825 hodzie pa pratekcyi taho ž Navasilcava Śviatapołk-Mirski staŭ pasłom na sojmie Carstva Polskaha, reprezientujučy tam intaresy svajho apiekuna i ŭsioj rasijskaj palityki. I ŭžo na toj čas jon byŭ, vidać, čałaviekam niabiednym.
Ruryk-słavianafił
Ludziej, jakija dobra ŭładkavalisia ŭ novych realijach i vykarystoŭvali rasijskuju ŭładu ŭ svaich intaresach, na ziemlach byłoj Rečy Paspalitaj było šmat. Ale Tamaš Bahumił jaskrava vyłučaŭsia siarod ich tym, što, padobna, ščyra praniksia idejami słavianafilstva.
U 1823 hodzie ŭ jaho naradziŭsia syn, jakoha navaśpiečany kniaź nazvaŭ vielmi pyšna — Uładzimir Ksavieryj Saova Urbitr. Najaŭnaść čatyroch imionaŭ u tahačasnaj šlachieckaj tradycyi była normaj, a voś vybar kankretnych imionaŭ pakazvaje ekscentryčnaść asoby maładoha baćki.
Praz dva hady ŭ Śviatapołk-Mirskaha naradziŭsia druhi syn. Tamaš Bahumił vyrašyŭ umacavać pośpiech i nazvaŭ jaho Dźmitryjem Charytonam Rurykam Mironam! Tut užo adsyłka da staražytnaruskaj tradycyi była zusim vidavočnaj. Kali pieršamu synu jon chacia b daŭ imia Ksavieryj (druhoje imia jahonaha baćki Franciška Ksavieryja), to dalej Teafił całkam paryvaŭ svaje adnosiny sa šlachieckaj tradycyjaj i kidaŭsia ŭ novuju hulniu z uschodniesłavianskimi idejami. A zaadno jašče i zamacoŭvaŭ svoj novy kniažacki tytuł imieniem Ruryk.
Tut treba razumieć, što słavianafilstva ŭ tyja časy jašče tolki naradžałasia. Zusim niezadoŭha da naradžeńnia Dźmitryja Charytona, u 1818 hodzie, biełaruski daśledčyk Zaryjan Dalenha-Chadakoŭski vypuściŭ svoju prahramnuju rabotu «Słavianščyna da chryścijanstva», jakaja dała šturšok raźvićciu słavianaznaŭstva i vyvučeńniu ŭzajemasuviaziaŭ usiaho słavianskaha rehijona. Toje, što nam ciapier padajecca banalnaściu, dla tych časoŭ było navatarstvam. I Śviatapołk-Mirski niejkim čynam zdoleŭ ubačyć pierśpiektyvu hetaha kirunku i stać rusafiłam tady, kali heta było jašče niamodna.
Nie prapaŭ u Paryžy
Adnak słavianafilstva taho času nijak nie aznačała maŭklivaj padtrymki rasijskaj palityki. Tamu, kali ŭ 1830 hodzie ŭspychnuła antyrasijskaje paŭstańnie, Tamaš Teafił taksama ŭziaŭ u ruki zbroju. Jon uznačaliŭ partyzanski atrad, jaki dziejničaŭ pad Suvałkami.
Ale ŭ vieraśni 1831 hoda, kali paŭstańnie pajšło na spad, razam z atradam pierajšoŭ miažu Prusii i źjechaŭ u emihracyju ŭ Francyju, dzie pasialiŭsia ŭ nievialikim horadzie Šataru za 250 km ad Paryža. Niejkim čynam jon uvajšoŭ u davier da miascovaj ułady, staŭšy pasiarednikam pamiž šmatlikimi emihrantami i francuzskaj administracyjaj.
Ale pavodziŭ siabie Tamaš Teafił dziŭna: raskazvaŭ usim, što paŭstańnie było padniataje, kab pasadzić na polski tron mienavita jaho, razdavaŭ zvańni i miedali i ŭvohule vielmi niepavažliva staviŭsia da svaich suajčyńnikaŭ. Heta vyklikała ichnuju niezadavolenaść, z-za čaho ŭ chutkim časie Śviatapołk-Mirski byŭ vymušany źjechać u Paryž.
Na toj momant Francyja była ŭ razhublenaści ad vialikaj kolkaści polskich emihrantaŭ, ź jakimi nie viedała, što rabić. I kab vyrašyć adrazu dźvie prablemy, razharnuła siarod hetych emihrantaŭ rekłamnuju kampaniju, abiacajučy im vialikija nadzieły ziamli ŭ Ałžyry. U 1830 hodzie Francyja pačała kałanizavać hetuju paŭnočnaafrykanskuju krainu, i joj dla zasvajeńnia novych terytoryj byli patrebnyja ludzi.
Žychar Ałžyra. Pinterest.com.
Śviatapołk-Mirski jakraz i byŭ adnym z tych ahitataraŭ, jakija zaklikali da masavaha pierasialeńnia ŭ Afryku. A kali suajčyńniki ad jaho adviarnulisia, to vyrašyŭ pierajści ad teoryi da praktyki.
Afrykanski pośpiech
Tamaš Teafił sam adpraviŭsia ŭ Ałžyr i, jak i abiacaŭ francuzski ŭrad, atrymaŭ na miescy 3 400 (!) hiektaraŭ ałžyrskaj ziamli. Bolš nichto ź jeŭrapiejcaŭ nie mieŭ tady ŭ Ałžyry takoj łatyfundyi. Ziemli Mirskaha raźmiaščalisia ŭ rajonie Burdž-al-Kifan (Bordj el Kiffan), ciapierašniaha pryharada ałžyrskaj stalicy — horada Ałžyr.
I Śviatapołk-Mirski pačaŭ dziejničać. Arhanizavaŭ na svajoj terytoryi škołu i apteku dla miascovych, a taksama pabudavaŭ kaścioł i miačeć. Ahułam pad jahonym kiraŭnictvam pracavała bolš za tysiaču čałaviek — 300 jeŭrapiejcaŭ i kala 800 miascovych musulman.
Na peŭnym etapie Śviatapołk-Mirski staŭ prykładam, da jakoha apielavała francuzskaja administracyja, zaklikajučy palakaŭ pierajazdžać u Ałžyr.
Publičnaść navaśpiečany łatyfundyst lubiŭ. Dastatkova tolki pačytać podpisy, jakija jon pakidaŭ na šmatlikich dakumientach: «Bahumił kniaź Śviatapołk-Mirski, rehimientar Aŭhustoŭskaha vajavodstva, kiraŭnik rehularnych ułanskich i straleckich adździełaŭ u tym rehijonie, kavaler vajskovaha Kryža» albo Prince Swiatopołk de Mir Mirski, prince de Russie, à Alger en Afrique («kniaź Śviatapołk-Mirski na Miry, kniaź rasijski, u Ałžyry, u Afrycy»).
U Ałžyry mała chto cikaviŭsia detalami, tamu ŭ vyniku i listy da Śviatapołk-Mirskaha pačali padpisvać, naprykład, tak: A Son Altesse Serenissime Monsiegneur le Prince de Mir, general et chef de l'armee de Lithuanie («Jaho vysokaści monsieńjoru najśviatlejšamu kniaziu Mirskamu, hienierału vojska Litvy»).
Ruskaha kniazia, litoŭskaha hienierała i afrykanskaha ziemleŭłaśnika ŭ adnoj asobie, vidać, zusim pačało pakidać pačućcie miery, bo ŭ nastupnyja hady jon staŭ padpisvacca prosta «Śviatapołk Piast Mirski» albo «Ruryk».
Što asabliva cikava, jość zhadki, što časam jon nazyvaŭ siabie kniaziem na Miry, choć nijakaha Mira va ŭładańni ŭ jaho tady nie było.
Nie zmaŭčaŭ i Mickievič
Haspadarčyja pośpiechi, adnak, praciahvalisia niadoŭha. Praz try hady sprava pačała rušycca, a ŭ 1843 hodzie całkam zbankrutavała. U hetym samym hodzie Śviatapołk-Mirski viarnuŭsia ŭ Jeŭropu.
Jašče siedziačy ŭ Ałžyry, «ruski kniaź» aktyŭna pisaŭ listy ŭ Rasiju z prośbaj ab amnistyi. Pad haračym afrykanskim soncam jon praciahvaŭ raźvivać idei słavianafilstva i pierapisvaŭsia ź viadomym historykam Iaachimam Lalevielem, dakazvajučy apošniamu nieabchodnaść abjadnańnia ŭsich zachodnich słavian. A ŭ 1840 hodzie jon adpraviŭ svajho syna Dźmitryja vučycca ŭ Rasiju.
Niepadpisanaja akvarel piechacinca Žan-Łui Haspara, 1837 hod. Francuzskija vojski ruchajucca skroź praboj u mury ŭmacavanaha ałžyrskaha horada Kanstanciny, kab zavajavać horad i atrymać kantrol nad ałžyrskimi marskimi partami. Wdl.org.
1842 hod staŭ dla Śviatapołk-Mirskaha kulminacyjnym. Jon atrymaŭ amnistyju ad cara, jamu viarnuli ŭsie majontki kala Aŭhustova. Na radaściach Tamaš Bahumił Jan pryniaŭ pravasłaŭje i pamianiaŭ svajo imia na Ivan Teafił.
Zrazumieła, što polskaja emihracyja ŭspryniała takija dziejańni krajnie niehatyŭna. Da taho ž Śviatapołk-Mirski vyrašyŭ padlić smały ŭ ahoń i ŭ 1843 hodzie, kab zamacavać pośpiech, apublikavaŭ adkryty list da svajho syna Dźmitryja, u jakim patłumačyŭ, što, prymajučy pravasłaŭje, jon viarnuŭsia da «naturalnaj Carkvy słavian», i vykazaŭ spadziavańni, što ŭsie emihranty natchniacca jahonym prykładam.
Tut užo nie vytrymaŭ sam Adam Mickievič: paet sabraŭ u siabie pradstaŭnikoŭ roznych emihranckich ruchaŭ, jakija padpisali pratest suprać pavodzin «kniazia na Miry» i kančatkova abaznačyli jaho hramadski status, nazvaŭšy reniehatam.
Pakryŭdžany (kali tolki hety čałaviek umieŭ kryŭdzicca) Teafił Ivan Mirski kančatkova źjechaŭ u Rasiju, dzie i pamior u 1860-ja hady, paśpieŭšy paćvierdzić svoj tytuł kniazia ŭ Rasijskaj impieryi.
Napeŭna, hetaha čałavieka možna nazvać ščaślivym. Jon zmoh realizavać stahadovuju maru svajho rodu i dabicca tytuła kniazia. A troje jahonych synoŭ vykanali zapaviet baćki i ŭziali aktyŭny ŭdzieł u pabudovie «słavianskaj dziaržavy». Nieadnarazova tut zhadany kniaź Dźmitryj (Charyton Ruryk Miron) Ivanavič dasłužyŭsia ŭ rasijskaj armii da hienierała, byŭ udzielnikam kaŭkazskich pachodaŭ, Krymskaj vajny, mieŭ cełuju kalekcyju miedaloŭ i ščaśliva skončyŭ svajo žyćcio ŭ 1899 hodzie ŭ francuzskaj Nicy. A syn Dźmitryja i ŭnuk Ivana Piotr Dźmitryjevič Śviatapołk-Mirski byŭ z 1895 hoda pa čarzie hubiernataram u niekalkich hubierniach, u tym liku ŭ 1902—1904 hadach u Vilni, a ŭ 1904—1905 zajmaŭ pasadu ministra ŭnutranych spraŭ Rasii.
Adamu Mickieviču słavianafił Teafił Śviatapołk-Mirski kateharyčna nie padabaŭsia, jon ličyŭ jaho reniehatam. Wikimedia Commons.
Tamaš Bahumił Jan-Ivan Śviatapołk-Mirski, takim čynam, staŭ adnym ź pieršych słavianafiłaŭ novaj hienieracyi, jaki svajoj ekscentryčnaściu prakłaŭ darohu, jakoj projduć paźniej tysiačy i tysiačy biełarusaŭ — ad vykarystańnia resursaŭ impieryi ŭ svajoj adukacyi i karjery da pieratvareńnia ŭ ščyraha abaroncu «ruskaha śvietu». Z toj tolki roźnicaj, što Ivan-Jan chacieŭ, kab «ruski śviet» słužyŭ jamu.
Adkul uziaŭsia zamak?
Kab narešcie źviazać Mirskich ź Mirskim zamkam, nam treba prasačyć los treciaha syna ałžyrskaha «ruskaha kniazia na Miry», Mikałaja. Jon naradziŭsia ŭ 1833 hodzie ŭžo ŭ emihracyi. Vidać, z pryčyny pachodnych umovaŭ baćka vyrašyŭ nie nahruvaščvać syna dadatkovymi imionami — i Mikałaj byŭ prosta Mikałajem. Ros chłopiec pad ałžyrskimi palmami, a paśla pierajezdu baćkoŭ u Rasiju za dziaržaŭny košt advučyŭsia ŭ Pažaskim korpusie i, jak i starejšy brat, abraŭ vajskovuju karjeru. Jon braŭ udzieł u Krymskaj vajnie, vyznačyŭsia ŭ rasijska-tureckaj vajnie, razam z hienierałam Iosifam Hurko (taksama, darečy, rodam ź Biełarusi) šturmujučy Šypku, mieŭ šmat miedaloŭ i ordenaŭ i ŭrešcie daros da hienieralskaha čyna.
Tolki ŭ 1881 hodzie Śviatapołk-Mirski byŭ pieranakiravany na Don i tam atrymaŭ zvańnie nakaznoha atamana danskich vojskaŭ, bo biez hetaha prosta nie moh by kiravać kazakami. Takaja była zaviadzionka. Tam hienierał zaniaŭsia aktyŭnaj unifikacyjaj kazackaha vojska, a jak da hetaha pastavilisia sami kazaki, možna zrazumieć pa mianušcy, jakuju jamu dali na Donie, — Śviatapołk Akajanny.
A ŭ 1887 hodzie zorki syšlisia tak, što rasijski impieratar Alaksandr III padpisaŭ ukaz ab zabaronie inšaziemcam mieć ziamielnuju ŭłasnaść u Rasii. Maryja Hahienłoe-Šylinhfiurst (Vithienštejn), tahačasnaja ŭładarka Mirskaha zamka, źjaŭlajučysia niamieckaj paddanaj, vymušanaja była vystavić jaho na prodaž.
I voś u 1891 hodzie stary hienierał Mikałaj Śviatapołk-Mirski ŭklučyŭsia ŭ baraćbu za prava kupić ruiny zamka ŭ miastečku Mir. I pieramoh. Kniaź nie pakinuŭ paśla siabie nijakich uspaminaŭ, ale my možam zdahadvacca, što ŭ paraŭnańni ź inšymi kupcami jon mieŭ bolšuju matyvacyju. Nabyvajučy zamak, Mikałaj staviŭ kropku ŭ bolš čym stahadovym zmahańni svajho rodu za prava nazyvacca kniaziami.
Mikałaj Śviatapołk-Mirski. Hraviura ŭ rasijskim vajskovym časopisie, 1877 hod.
Niechta ź jahonych prapradziedaŭ prydumaŭ dadatak Śviatapołk da proźvišča Mirski, jahony baćka dabiŭsia atrymańnia kniažackaha tytuła tolki na padstavie ŭłasnych słovaŭ, a jon, Mikałaj Śviatapołk-Mirski, nabyvaje zamak u miastečku Mir i takim čynam nazaŭsiody lehalizuje prydumanuju jahonym ža baćkam moŭnuju kanstrukcyju «kniazi na Miry»! Lepšaha chodu padziej nie treba było i čakać.
Kniaź na Miry, danski ataman Mikałaj Śviatapołk-Mirski pamior u 1898 hodzie ŭ svaim majontku, siedziačy va ŭtulnym kreśle na vostravie pasiaredzinie sažałki, vykapanaj pa jahonym zahadzie kala ścienaŭ zamka. Jon, peŭna, dumaŭ, što mara jahonaha baćki ździejśniłasia, i kniazi Mirskija narešcie zajmieli svaju sapraŭdnuju rezidencyju na viaki. Ale historyja XX stahodździa raźbiła hetyja płany ŭščent.
