Cudy pad Łaŭryšavam. Jak impierskaja biurakratyja likvidavała biełaruskuju Fatymu ŭ zarodku
Viasnoju i letam 1872 hoda siarod žycharoŭ viosak Hniesičy, Łaŭryšava i ich vakolic na Navahradčynie panavała niazvykłaje ažyŭleńnie. Ludzi masava źbiralisia va ŭročyščy Nieźvišča kala Hniesič na bierazie Niomana. Pryčynaj stała raspaŭsiudžańnie čutak, što mienavita ŭ hetym miescy schavanyja i majuć adkrycca moščy śviatoha Jelisieja, jaki žyŭ u XIII stahodździ. I zdarylisia cudy.
Jelisiejeŭski Łaŭryšaŭski manastyr staić na vysokim bierazie Niomana.
«Śviataja jama»
Ludskija natoŭpy štodzień źbiralisia na Nieźviščy. Najbolš ekzaltavanyja ludzi, u pieršuju čarhu žančyny, načavali na hary va ŭročyščy, pościačysia i molačysia ŭ čakańni cudaŭ i źjaŭleńnia moščaŭ śviatoha. Napružanaje čakańnie i doŭhaje niespańnio i ŭstrymańnie ad ježy ŭrešcie dali svoj vynik: ludziam stała mroicca, što nad haroj nibyta pačali lotać śvietłyja vianki, zory i ahmieńčyki. Padachvočanyja hetym žančyny pačali rukami kapać na hary jamu, upeŭnienyja, što mienavita tut jany znojduć moščy śviatoha Jelisieja.
Čutki pra cudy, jakija adbyvajucca ŭ Nieźviščy, imhnienna raspaŭsiudzilisia i pačali pryvodzić siudy ŭsio bolš i bolš hledačoŭ. Jechali jany nie tolki z Navahradskaha i susiednich pavietaŭ, ale navat ź inšych hubierniaŭ. Siarod hetych ludziej znajšłosia niamała vizijanieraŭ — ludziej, schilnych da halucynacyj i vidziežaŭ. Tamu niama čaho dzivicca, što nieŭzabavie ŭ vykapanaj jamie na hary byli ŭhledžanyja i ŭkryžavany Chrystos z kryvatočnymi ranami, i padmurki chrama z hukami nabaženstva.
Łaŭryšava znachodzicca na paŭnočny ŭschod ad Navahradka. DEPOSITPHOTOS.COM, BY [email protected]
Mistyčnaja kniha
Dalej padziei nabyvali ŭsio bolš dzivosny charaktar. U narodnaj śviadomaści adradziłasia pamiać pra minuły ŭnijacki dośvied, choć carkoŭnaja unija była skasavanaja ŭ Biełarusi za 33 hady da hetaha zdareńnia, u 1839 hodzie.
Ludzi stali bačyć mistyčnuju knihu z zaklikam jašče bolš uzmacnić post i malicca pa-polsku, śpiavajučy pabožnyja pieśni. Kniha hetaja nibyta ŭźlacieła ŭharu, a litary ź jaje ŭpali pad nohi hledačoŭ.
Zrazumieła, što bačyć padobnyja rečy mahli tolki asabliva «hodnyja» ludzi, ale mnohija inšyja nie mahli pahadzicca z tym, što jany «niahodnyja», tamu zapeŭnivali ŭsich, što i jany bačać usio jak naležyć.
Vykonvajučy zapaviet z pabačanaj mistyčnaj knihi, vakoł jamy pačali vadzić pracesii sa śpiavańniem katalickich pabožnych piesień.
Jany prachodzili bieź śviataroŭ i carkoŭnaha invientara, a zamiest abraza napieradzie nieśli dzicia — «śviatoha aniołka».
Ahulny psichoz mocna zakranuŭ prysutnych dziaciej, jakija pačali vykonvać funkcyi miedyumaŭ. Dzieci bačyli Božuju Maci, «hałoŭku na kryłach» (anioła-sierafima, jak jon malujecca na abrazach), niepasredna paviedamlajučy pra svaje vidziežy i kirujučy rucham natoŭpu.
Psichoz pierasiahnuŭ kanfiesijnuju miažu, da pravasłaŭnych dałučylisia kataliki. Kaściolnyja devotki (vielmi pabožnyja žančyny, čaściej za ŭsio niemaładoha ŭzrostu) u «śviatoj» jamie pačuli arhan, atrymaŭšy mistyčnaje adkryćcio pra budučaje źjaŭleńnie na hetym miescy kaścioła i klaštara. I taksama čakali cudoŭnaha adkryćcia moščaŭ, ale nie śviatoha Jelisieja, a Jazafata Kunceviča ci śviatoha Kazimira.
Stali havaryć pra cudoŭnaje azdaraŭleńnie chvoraha dziciaci paśla pałomnictva jahonaj maci da «śviatoj» jamy.
Śviaty Jelisiej i jahonyja moščy
Pra śviatoha Jelisieja amal nie zastałosia histaryčnych źviestak. Pieršaja zhadka jahonaha imia (i bolš ničoha) u daravalnym liście mahnata Alaksandra Chadkieviča Łaŭryšaŭskamu manastyru datujecca 1517 (1530?) hodam.
Bolš padrabiazna pra śviatoha napisaŭ u 1650 hodzie rektar Vilenskaha ŭniviersiteta Albiert Vijuk-Kajałovič sa spasyłkaj na słavianski rukapis žycija Jelisieja. Kajałovič paviedamlaŭ, što Jelisiej byŭ synam znatnych baćkoŭ i doŭhi čas žyŭ pry dvary vialikaha kniazia litoŭskaha, vierahodna Mindoŭha, zajmajučy vysokuju pasadu. Paśla ž, pakinuŭšy śvieckaje žyćcio, Jelisiej znajšoŭ biaźludnaje miesca siarod bałotaŭ, dzie staŭ vieści manaski ład žyćcia. A kali vakoł jaho sabrałasia šmat manachaŭ i słužkaŭ, to jon pabudavaŭ dla ich carkvu i manastyr. Vierahodna, mienavita ŭ manastyry Jelisieja žyŭ manacham kniaź Vojšałk, syn Mindoŭha. Vidać, i sam manastyr atrymaŭ svaju nazvu pa jahonym manaskim imieni Łaŭraš.
Adnojčy ŭnačy Jelisiej byŭ zabity svaim chvorym słužnikam.
Słava pra Jelisieja razyšłasia šyroka, kali ŭ 1505 hodzie padčas tatarskaha našeścia na Litvu Łaŭryšaŭski manastyr paźbiehnuŭ spustašeńnia. U 1517-m na carkoŭnym sabory ŭ Vilni Jelisieja za hety cud usłavili jak śviatoha.
Što da Jelisiejevych moščaŭ, to ŭ časy Vijuka-Kajałoviča truna ź ciełam śviatoha jašče stajała ŭ manastyrskaj carkvie. Ale ŭ apošni čas isnavańnia manastyra źviestak pra jaje ŭžo nie było. Całkam vierahodnym vyhladaje padańnie, što manachi niekudy schavali moščy padčas niejkaj niebiaśpieki, jakoj mahli być vajna z Rasijaj u XVII stahodździ ci Paŭnočnaja vajna pačatku XVIII stahodździa. A paśla manastyr zapuścieŭ. Z taho času i moščy prapali.
I ŭdaryła małanka
Masavy relihijny psichoz, tym bolš kali jon nabyŭ taki ŭnijacki padtekst, nie moh nie ŭstryvožyć jak pravasłaŭnych ijerarchaŭ, tak i śvieckija rasijskija ŭłady.
Tym bolš što ahulnym nastrojam paddalisia navat duchoŭnyja asoby. Nieźvišča naviedali śviatar i dyjakan carkvy ź niedalokich Ščorsaŭ, svajoj prysutnaściu tolki padvyšajučy aŭtarytet vizijanieraŭ z narodu. Nastajaciel ža samoj Łaŭryšaŭskaj parafii, u jakuju ŭvachodziła vioska Hniesičy, mała taho što zusim nie pieraškadžaŭ adbyvacca ŭsim hetym padziejam, dyk jašče i nakazvaŭ ščyrej malicca ab adkryćci moščaŭ Jelisieja.
Žančyna z kazoj u Łaŭryšavie
U toj ža čas śviatar z susiedniaha prychoda ŭ siale Sieńnienskaje Zahorje, Klimient Savič, — dziakujučy mienavita jahonaj karespandencyi ŭ haziecie «Vilenski vieśnik» my viedajem padrabiaznaści hetaj situacyi — byŭ kudy bolš krytyčny. Śpiecyjalna naviedaŭšy 24 červienia Hniesičy, jon usio sam ahledzieŭ i pryjšoŭ da vysnovy, što va ŭsim hetym jość tolki adzin niesumnienny «cud»: miascovy habrej-karčmar raptam tak uzbahaciŭsia, što navat zdoleŭ pabudavać novy raskošny budynak dla adpačynku naviedvalnikaŭ Nieźvišča. Usio ž astatniaje, maŭlaŭ, tolki iluzii i halucynacyi.
Urešcie byli pryniatyja enierhičnyja i dziejnyja miery, skiravanyja na baraćbu ź psichozam. Carkoŭnym i śvieckim uładam supolnymi namahańniami ŭdałosia praduchilić źjaŭleńnie ŭ Biełarusi pravasłaŭnaha anałahu Fatymy — partuhalskaha miastečka, kala jakoha ŭ 1917 hodzie traim dzieciam źjaviłasia Dzieva Maryja i davieryła praroctvy pra budučyniu śvietu. «Śviatuju jamu» ŭ Nieźviščy zasypali, pastupova ažyjataž vakoł jaje staŭ spadać. Ale ž… Nieŭzabavie paśla źniščeńnia jamy ŭ vakolicach małankaj zabiła žaŭniera, dźviuch žančyn, zhareli dźvie chaty i zžataje žyta. Sialanie ŭspryniali hetyja zdareńni jak niabiesnuju karu.
«Čaho tut nie znojdziecie! — i Łajołu, i Pija ICH»
Hałoŭny likvidatar Bresckaj carkoŭnaj unii mitrapalit Iosif Siamaška, dałučajučy ŭ 1839 hodzie Hreka-Katalickuju carkvu da Pravasłaŭnaj, ličyŭ, što nie varta dziejničać až zanadta radykalna, kab nie vyklikać masavaha niezadavalnieńnia viernikaŭ. Maŭlaŭ, na pieršym etapie dastatkova tolki kalektyŭna źjadnać byłych unijataŭ z Pravasłaŭnaj carkvoj, abradnuju ž śfieru ŭnifikavać pastupova, krok za krokam. Tamu farmalna ŭžo pravasłaŭnyja biełaruskija vierniki jašče doŭhi čas vieryli i malilisia pa-staromu, šanujučy abrazy z katalickimi śviatymi i dajučy dzieciam nie ŭłaścivyja pravasłaŭnaj tradycyi imiony.
Dzie byŭ Łaŭryšaŭski manastyr?
Da XIX stahodździa nichto nie sumniavaŭsia, što śviaty Jelisiej zasnavaŭ manastyr u vioscy Łaŭryšavie, jaki paźniej staŭ unijackim i byŭ začynieny ŭ 1836 hodzie. Adnak paśla skasavańnia unii nabyli viadomaść narodnyja padańni pra pieršapačatkovaje znachodžańnie Łaŭryšaŭskaha manastyra mienavita va ŭročyščy Nieźvišča. Manastyr paśla zakryćcia zapuścieŭ, chutka źnikli ŭsialakija prykmiety jaho isnavańnia. Heta tolki ŭzmacniła narodnaje padańnie pra Nieźvišča i spryjała razhortvańniu apisanych tut padziej mienavita tam.
U 1913 hodzie na Nieźviščy sprabavali adčynić manastyr, va ŭročyščy navat zbudavali carkvu, jakaja, praŭda, chutka zhareła. I ŭžo ŭ naš čas da hetaj idei znoŭ viarnulisia, pabudavaŭšy na Nieźviščy Jelisiejeŭski manastyr z nazvaj Łaŭryšaŭski.
U toj ža čas archieałahičnyja daśledavańni Nieźvišča vyjavili poŭnuju adsutnaść na hetym miescy niejkich pabudoŭ u Siaredniavieččy i ŭ Novy čas. A voś u Łaŭryšavie znojdzienyja archieałahičnyja materyjały XIV stahodździa. Manastyr ža na hetym miescy pastajanna zhadvajecca ŭ dakumientach pačynajučy z XVI stahodździa. Krynicy taksama paviedamlajuć pra manastyrski młyn na race Bałovič (Bałaviača, Vałovič, poźnija nazvy Vałovaja, Vałoŭka), i heta całkam suadnosicca sa znojdzienym u 2020 hodzie ŭ sierbskim nabaženskim rukapisie XVI stahodździa zapisam dnia pamiaci «Jelisieja Łaŭraša, što stvaryŭ manastyr na race Biełaviečy, blizka vialikaj raki Nioman».
Zachavałasia vielmi charakternaje apisańnie sialanskaha kuta z abrazami ŭ miastečku Hłybokim Dzisienskaha pavieta, zroblenaha ŭ siaredzinie 1860- ch hadoŭ miascovym śviatarom Iłaryjonam Vilanoŭskim: «Čaho tut nie znojdziecie! — i Ihnacija Łajołu, i Pija ICH, i słupa, što za Zialonym mostam u Vilni, i Jana Niepamucena i inšych śviatych, jakija ŭ dastatku majucca dla prodažu ŭ kožnaj habrejskaj kramie luboha miastečka i abaviazkova ž u kožnaj karobcy habreja-raznosčyka».
Inšy pravasłaŭny śviatar, I. Kancevič, tady ž adznačaŭ, što sialanie, chryściačy dziaciej u pravasłaŭnaj carkvie, čaściej za ŭsio prosiać nazyvać chłopčykaŭ u honar katalickaha śviatoha Antonija Paduanskaha. I dziela taho zaklikaŭ, što, «pakul nie vyparycca ŭ ich hetaja pamiać, imia Antonij pavinna być redkim».
Zachavańniem šmatlikich elemientaŭ kolišniaj abradnaści akurat i tłumačycca toj na pieršy pohlad paradaksalny fakt, što praz bolš čym 30 hadoŭ paśla skasavańnia unii pravasłaŭnyja sialanie Navahradčyny ŭspomnili ŭ Nieźviščy katalickija pabožnyja pieśni. Bo jany nie ŭsprymalisia jak niešta čužoje.
Jelisiej zamiest Jazafata
Zvyčajem, ź jakim u pieršuju čarhu zmahałasia pravasłaŭnaje duchavienstva, było šanavańnie śviatoha Jazafata Kunceviča. Jahonyja moščy zachoŭvalisia ŭ horadzie Biełaja Siedleckaj hubierni (ciapierašniaja Biała-Padlaska), i rasijski aficyjoz paśla paŭstańnia 1863—1864 hadoŭ pačaŭ aktyŭnuju kampaniju pa dyskredytacyi relikvij unijackaha pakutnika, viadomaha aktyŭnym prasoŭvańniem unii ŭ pačatku XVII stahodździa.
U presie, naprykład, źjaŭlalisia publikacyi pra toje, što nasamreč ad Kunceviča zachavałasia tolki pasma vałasoŭ, a cieła ŭ Biełaj jamu nie naležyć. Mahčyma, hetyja publikacyi paŭpłyvali i na śviadomaść žančyn, jakija čakali cudoŭnaha abjaŭleńnia moščaŭ Kunceviča ŭ Nieźviščy, choć jaŭna i viedali pra relikvii ŭ Biełaj.
Daŭniej manastyr stajaŭ tam, dzie ciapier carkva ŭ Łaŭryšavie — hustoŭnaj narodnaj architektury, strohija formy jakoj u niečym natchnionyja abrysami hotyki, a ŭ niečym — modami XVIII stahodździa
Mienavita dla vyciaśnieńnia kultaŭ katalickich śviatych u toj čas i rabilisia sproby adradžeńnia starych dy stvareńnia novych kultaŭ śviatych pravasłaŭnych. Svojeasablivym manifiestam hetaj idei stałasia ŭpryhožańnie novaaśviečanaha Makaraŭskaha prydziełu ŭ vilenskim Pračyścienskim sabory abrazami śviatych, jakija byli albo ŭradžencami, albo niejkim inšym čynam źviazanyja ź Vialikim Kniastvam Litoŭskim. Adnym z takich śviatych staŭ vialebny Jelisiej Łaŭryšaŭski.
A nieŭzabavie jaho asobu stali aktyŭna prapahandavać i na miescy kolišniaha słužeńnia. U pačatku 1860-ch u Łaŭryšava pryjazdžaŭ rektar Minskaj duchoŭnaj sieminaryi, viadomy historyk-«zachodnierusist» archimandryt Mikałaj (Truskoŭski), jaki šukaŭ miesca byłoha manastyra i źbiraŭ materyjały dla «Historyka-statystyčnaha apisańnia Minskaj jeparchii». Hety vizit u zvyčajnuju viosku pradstaŭnika carkoŭnaj elity byŭ niapravilna interpretavany sialanami. Jany ŭspryniali heta tak, što archimandryta śpiecyjalna prysyłali z hubiernskaha horada pakazać, dzie schavanyja moščy Jelisieja.
Za hod da apisanych padziej łaŭryšaŭski śviatar arhanizoŭvaŭ chrosnyja chady ŭ Nieźvišča, aśviačaŭ tam vadu i ŭ kazańniach uspaminaŭ śviatoha Jelisieja. Sinchronna ź im nastaŭnik miascovaha narodnaha vučylišča raskazvaŭ vučniam pra staražytny Łaŭryšaŭski manastyr.
Akazałasia, što ŭsia hetaja aśvietnickaja praca padała na nadzvyčaj prydatnuju hlebu. Voś tolki praktyčnaje ŭvasableńnie hetaha atrymałasia nie takoje, jakoje chacieli b ułady.
Ad Hniesič da novaha manastyra viadzie malaŭničy draŭlany most: takich u Biełarusi nie šmat
Mistyka ŭ trendzie
Masavy relihijny psichoz u Hniesičach nie vyhladaŭ takim užo niezvyčajnym z punktu hledžańnia hramadstva XIX stahodździa.
Bo hetaje stahodździe było časam vialikaj papularnaści akultyzmu va ŭsim śviecie. Jano pačałosia ź niečuvanych raniej pa razmachu napaleonaŭskich vojnaŭ ahulnajeŭrapiejskaha maštabu, što abudziła ŭ ludziach apakaliptyčnyja pradčuvańni i stvaryła ŭradlivuju hlebu dla raznastajnych mistyčnych vučeńniaŭ. Mienavita ŭ XIX stahodździ sfarmiravalisia i šyroka raspaŭsiudzilisia takija akultnyja navuki, jak śpirytyzm i teasofija. I vielmi papularnym zastavałasia masonstva.
Akultyzmam i miesijanizmam była prasiaknutaja tahačasnaja litaratura, asabliva paezija. Dastatkova pryhadać, što naš ziamlak Adam Mickievič na emihracyi zrabiŭsia adeptam mistyčnaha vučeńnia Andžeja Tavianskaha, jaki vyznavaŭ palakaŭ narodam-miesijaj u śviecie i zdoleŭ navat pierakanać paeta, što ŭ jaho ŭsialiłasia duša Žanny d'Ark.
Inšy naš ziamlak, siabar Mickieviča Franc Savič, siedziačy na hniłoj sałomie ŭ turemnaj kamiery mieŭ vidziežu bieźličy palakaŭ, jakich sama Dzieva Maryja nibyta ŭznačaliła na niejki miesijanski podźvih. U toj ža čas rasijskija słavianafiły, kateharyčna admaŭlajučy palakam u miesijanstvie, ličyli narodam-miesijaj ruskich: maŭlaŭ, mienavita im nakanavanaja niezvyčajnaja rola ŭ suśvietnaj historyi. Heta prachodzić čyrvonaj nitkaj praz ramany rasijskaha hienija Fiodara Dastajeŭskaha.
Mistycyzm byŭ normaj i dla tahačasnaha duchavienstva. To čaho ž tady było čakać ad prostaha sialanstva, u jakim ščyraja pabožnaść spałučałasia z žudasnymi zababonami?
Dzieci z Fatymy (Partuhalija), jakim u 1917 hodzie abjaŭlałasia Božaja Maci. Hety cud pryznany Katalickaj carkvoj. Fota Wikimedia Commons
Voś tolki paru prykładaŭ, zafiksavanych u Biełarusi pryblizna ŭ toj ža čas, jak adbyvalisia padziei ŭ Nieźviščy. Za hod da ich na mohiłkach u vioscy Iščałna Lidskaha pavieta siamiora sialan unačy vykapali z mahiły mužčynskaje cieła i adsiekli jamu ruki. Z vytaplenaha ź ich trupnaha tłušču jany mierylisia zrabić śviečku, z dapamohaj jakoj možna było b volna rabavać pa načach damy.
Bo, zhodna z pavierjem, abniesienaja vakoł chaty trupnaja śviečka ŭvodzić jaje žycharoŭ u «miortvy» son. Rabaŭnikoŭ vypadkova złaviŭ palicejski, kali jany zajšli ŭ šynok u susiedniaj vioscy Vávierka. Pravaachoŭnika zacikaviła źmieściva ichniaha miacha, u jakim tyja ruki lažali.
A praz hod paśla padziej na Nieźviščy ŭ Žyrovičach palicejski zatrymaŭ sialanku Nastaśsiu Harbacevič z hrupaj paśladoŭnic, jakaja śćviardžała, što paklikana dla zbaŭleńnia žanočaj pałaviny ludskoha rodu, jak Isus Chrystos — mužčynskaha. Jana lačyła chvorych malitvaj i polskim malitoŭnikam.
Pa darozie ŭ słonimskuju palicejskuju ŭpravu Nastaśsia nibyta navat uvaskrasiła ź miortvych pamierłaha habreja, u čym pryznavałasia ŭžo ŭ palicejskaj upravie Navahradka. Paśla čaho čutka pra «zbavicielnicu» pałovy čałaviečaha rodu raspaŭsiudziłasia pa cełym paviecie. Da aryštanckaha pakoja pačali źbiracca ludzi z horada i viosak, sialanie i šlachcianki sa svaimi chvorymi, patrabujučy puścić ich da aryštavanaj. Śviedki raskazvali, što Nastaśsia nibyta ŭ adno imhnieńnie acaliła žančynu z paranienymi da kostak nahami, prosta abmyŭšy joj nohi vadoj.
Sialanie śviedčyli taksama, što Nastaśsia zimoju chadziła basanož i ad jaje śledu śnieh rastavaŭ jak ad ahniu. Palicejskija nazyvali ŭsio heta «halimaćcioj», u adkaz Nastaśsia charaktaryzavała ich jak antychrystaŭ, što topčuć słavu Božuju.
Tak, našy prodki žyli ŭ čakańni cudaŭ, vieryli ŭ ich. A popyt naradžaŭ prapanovu. Dla kožnaha cudu možna było znajści śviedak, jakija ŭsio nibyta bačyli na ŭłasnyja vočy i byli hatovyja paćvierdzić svaje śviedčańni.
