Barbara i Žyhimont: fatalnaje padzieńnie
Žyhimont Aŭhust sabraŭ vializnaje bahaćcie, zrabiŭ stalicu elehantnaj, ale pry hetym zaniadbaŭ «uschodni viektar». Jon byŭ zanadta «narmalnym», zanadta psichična ŭraŭnavažanym dla svajho času. A biaździetnaść, volaju vypadku, pieravažyła ŭsio ŭ suchim astatku jaho kiravańnia.
Žyhimont Aŭhust i Barbara Radzivił byli adnahodkami. I sioleta spaŭniajecca 500 hod ad ich naradžeńnia. Jamu — 1 žniŭnia, joj — 6 śniežnia. Partret Barbary Radzivił aŭtarstva Łukasa Kranacha Małodšaha. 1553 hod.
Žyhimont II Aŭhust, apošni Jahiełon na vilenskim stalcy, pa pieršaj asacyjacyi pryhadvajecca ŭ suviazi z Barbaraj Radzivił. U źziańni samaha słavutaha ramana ŭ historyi biełaruskaha Reniesansu blaknuć inšyja padziei toj epochi. My časam nie suadnosim, što na pieryjad kiravańnia kurtuaznaha Žyhimonta Aŭhusta prypadajuć i maštabnaja haspadarčaja reforma, nastupstvy jakoj my adčuvajem dahetul, i kadyfikacyja prava na našych ziemlach, i palityčnaja katastrofa Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.
Jak Žyhimont staŭ Starym
Jaho baćka mieŭ mizernyja šancy ačolić choć jakuju dziaržavu. Jon byŭ tolki piatym synam vialikaha kniazia Kazimira Jahajłaviča. Starejšyja braty pazajmali trony ŭ Vilni, Krakavie, Prazie i Budzie, a Žyhimontu varažyła sytaje bieskłapotnaje žyćcio. Karalevič kiravaŭ druharadnym kniastvam u Silezii, a kampaniju jamu składała Kaciaryna Cielničanka — pryvabnaja prastaludzinka, jakoj jon zrabiŭ troch pazašlubnych dziaciej. Ale ŭ 1506-m biez pary pamior brat, vialiki kniaź litoŭski Alaksandr. Pierad skonam jon vyklikaŭ 43-hadovaha Žyhimonta ŭ Vilniu i pieradaŭ jamu spravy. Śledam i palaki pryznali jaho karalom. Jak kiraŭnik dziaržavy, Žyhimont musiŭ ažanicca z roŭniaj, a Kaciarynu, dalej ad hrachu, vydali zamuž za padskarbija.
Pieršaja žonka, vienhierka Barbara Zapaljai, naradziła Žyhimontu dźviuch dačok i pamierła. I chto viedaje, jak paviarnułasia b historyja, kali b karol nie pasvataŭsia da 24-hadovaj miłanskaj pryncesy Bony Sforca.
Bona ŭ 1520-m naradziła jamu syna. Adzin syn, ad kachanki, u Žyhimonta ŭžo byŭ, i karol dapamoh svajmu bastardu Janu ŭ dvaccać ź niečym hadoŭ stać vilenskim biskupam. Ale zakonny spadkajemiec — inšaja sprava. Žyhimont, a asabliva Bona, maryli pra stvareńnie dynastyi: nievypadkova jana i syna, niby rymskaha impieratara, nazvała Aŭhustam.
Da naradžeńnia spadkajemca była prymierkavanaja śpiecyjalnaja pijar-akcyja: vypusk ulotak z partretami Žyhimonta Staroha, Bony i małoha Aŭhusta. Ulotki vydavalisia z raźlikam na doŭhaje vykarystańnie, tamu Aŭhust, jakomu tady byŭ usiaho hod, maje vyhlad 10-hadovaha. Fota: Ciekawostkihistorycznie.pl
Ale ŭ ich dziaržavie karala vybirali mahnaty. Kab padstrachavacca i zabiaśpiečyć pierajemnaść ułady ad baćki da syna, Žyhimont I z padačy Bony jašče pry žyćci damohsia pryznańnia 9-hadovaha Aŭhusta vialikim kniaziem litoŭskim, a praz hod — i polskim karalom. Kiravać da paŭnalećcia syna zastaŭsia sam. Mienavita za heta, a nie za roźnicu ŭ vieku z Bonaj Žyhimont I i atrymaŭ mianušku Stary.
Vychavany babami dy italjancami
Pakul muž byŭ zaniaty vojnami i sojmami, Bona lapiła z syna idealnaha ŭładara. Žyhimont Aŭhust ros u reniesansavaj atmaśfiery. Jaho nastaŭnikam byŭ sicylijec. Bona padbała, kab syn u malenstvie vyvučyŭ łacinu i niamieckuju, sama havaryła ź im pa-italjansku. Žyhimont Aŭhust dobra viedaŭ kłasičnuju litaraturu, raźbiraŭsia ŭ mastactvie, jon źbiare za žyćcio vydatnuju biblijateku i kalekcyju karcin.
Da asvojenych Žyhimontam movaŭ možna dadać polskuju i biełaruskuju. Apošniuju jon moh čuć ad tavaryšaŭ pa hulniach — sirotaŭ Jana Radziviła Baradataha, jakija vychoŭvalisia pry karaleŭskim dvary ŭ Krakavie. Adzin ź ich — Mikałaj Radzivił Čorny — zastaŭsia siabram karala na ŭsio žyćcio.
Uvaha Bony da syna jašče ŭzmacniłasia paśla taho, jak jana straciła mahčymaść mieć dziaciej.
Toj vypadak dobra charaktaryzuje Bonu. U 1527-m ciažarnaja karaleva ŭziała ŭdzieł u palavańni na miadźviedzia, pryviezienaha pad Krakaŭ ź litoŭskaj puščy. Źvier zaroŭ — koń spudziŭsia i panios. Bona ŭpała, adbylisia zaŭčasnyja rody. Piacimiesiačnaha chłopčyka nazvali Albrychtam, ale jon nie vyžyŭ.
Bona Sforca była čałaviekam vyklučnaha intelektu i ciažkaha charaktaru, chaleryčnaha tempieramientu. U maładości syn byŭ dla jaje ŭsim. Kali jon vyjšaŭ z-pad jaje tyraničnaha ŭpłyvu, jana zrazumieła, što nikoli ŭžo nie zdoleje ź im parazumiecca, i ŭ 1556 hodzie vyjechała ŭ Italiju. Tam jaje atruciać na zamovu Habsburhaŭ, jakim jana pazyčyła ahromnistyja hrošy, — kab tyja hrošy nie addavać. Na partrecie Łukasa Kranacha: paśla 1548 hoda.
Bona nieachvotna adpuskała Žyhimonta Aŭhusta ad siabie, navat kali jon padros. Tak, jana nie puściła 18-hadovaha syna na vajnu z małdavanami, učyniŭšy skandał mužu. Žyhimont Stary vymušany byŭ źmirycca — małady karalevič abmiežavaŭsia ahladam vojska pad Lvovam i «tryumfalna» viarnuŭsia ŭ Krakaŭ.
«Naš małady karol vychavany babami dy italjancami», — narakaŭ krakaŭski kanonik na adsutnaść u Žyhimonta Aŭhusta vajskovaj padrychtoŭki. Zabrać karaleviča ad Bony i dać jamu vartych nastaŭnikaŭ — takoje było adno z patrabavańniaŭ šlachty, bunt jakoj potym śmiešna byŭ nazvany «kurynaj vajnoj». Ale žarty žartami, a Žyhimontu Staromu ledź udałosia zamiryć 150-tysiačnuju hurmu, što pajeła ŭsich kurej u vakolicach Lvova.
Choć rycarskija zabavy karalevič Aŭhust lubiŭ: padčas turniru z nahody viasiella Illi Astrožskaha, syna słavutaha pałkavodca Kanstancina Astrožskaha, jon kapjom skinuŭ z kania maładoha, i toj paśla nie pražyŭ i hoda.
Ale hipierapieka Bony z hadami naradziła adprečańnie i ŭzajemnuju nianaviść.
Kanflikt pačaŭsia z asabistaha. Bona zahadała vysłać z krainy svaju prydvornuju damu Dyjanu dzi Kardone, kachanku maładoha karaleviča. Kazali, što Bona niekali sama ich i paznajomiła, kab pryviazać syna da Krakava. 38-hadovaja Dyjana adkryła 17-hadovamu Žyhimontu Aŭhustu tajamnicy kachańnia, a zaadno, kazali, zaraziła vienieryčnaj chvarobaj.
Niaščasnaja Alžbieta
Da taho ž Žyhimont Aŭhust musiŭ chutka ažanicca. Za žonku jamu jašče z malenstva była vyznačanaja Alžbieta Habsburh. Šlub byŭ paklikany zamacavać sajuz dźviuch manaršych damoŭ.
Karanacyjny abutak Žyhimonta Aŭhusta. Zachoŭvajecca ŭ Karaleŭskim zamku na Vavieli (Krakaŭ). Padešva abutku takaja toŭstaja, kab 9-hadovy chłopčyk padavaŭsia vyšejšym. Fota: Encyklopedia Staropolska podług autorów różnych.
Jany ŭpieršyniu pabačylisia za dzień da viasiella, u mai 1543-ha. 22-hadovy Žyhimont Aŭhust sustrakaŭ 16-hadovuju maładuju kala bramy Krakava na hniadym žarabcy ŭ sierabrystym niamieckim stroi. Alžbieta była ŭbranaja ŭ załacistuju sukniu. Jaje karetu ciahnuŭ vaśmiaryk sivych koniej u purpurovych aksamitnych paponach.
Viasielle było, pavodle sučaśnikaŭ, samym raskošnym, niezvyčajnym i viasiołym, jakoje tolki bačyŭ Krakaŭ. Ździvili ŭsich Radziviły: pryvieźli ŭ śvicie šeść murynaŭ. Šlachta za čarkaj razvažała, kim jany jość: małpami ci homines.
U dzień pryjezdu Alžbiety da paŭdnia stajała pahoda, a paśla zaradziŭ doždž, husty i dakučlivy. I išoŭ ceły tydzień. Heta paličyli drennym znakam.
Alžbieta hadavałasia ŭ vialikaj siamji impieratara Śviatoj Rymskaj impieryi Fierdynanda I. Dziaciej Habsburhi lubili, ale vychoŭvali stroha. Kab nie pryvučyć da «nadmiernaj raskošy», maci časam trymała Alžbietu i jaje siostraŭ litaralna na chlebie i vadzie. Moža być, tyja «dyjety» ŭ časie rostu arhanizma i vyklikali epilepsiju, pra jakuju krakaŭski dvor daviedaŭsia ŭžo paśla šlubu.
Kazali, što prypadak zdaryŭsia z Alžbietaj prosta na šlubnym łožku, i heta adviarnuła ad jaje muža. A Bona nie lubiła niaviestku z-za svajoj staroj varažniečy z Habsburhami. Adziny ŭ siamji, chto staviŭsia da niaščasnaj Alžbiety pryjazna, byŭ Žyhimont Stary.
Pieršaja i druhaja žonki, Alžbieta Habsburh i Barbara Radzivił, na adnym partrecie. Nacyjanalny muziej u Krakavie.
Praz dva miesiacy paśla viasiella ŭ Krakavie pačaŭsia čumny mor. Ratujučysia ad «čornaj śmierci», jakaja zabirała 70 čałaviek štodnia, Žyhimont Aŭhust vyjechaŭ u Vilniu. Ź im rušyła «załataja» arystakratyčnaja moładź, a voś žonku karalevič nie ŭziaŭ. Zatoje za jaho pojezdam, pisali sučaśniki, tajemna byli vypraŭlenyja kabiety peŭnych zaniatkaŭ.
Alžbieta ž sa śviokram i śviakruchaj schavałasia ad chvaroby ŭ zaharadnaj rezidencyi. Z mužam jany pabačylisia tolki praz hod.
Haspadynia vymaračnaha zamka
Mahčyma, u časie taho pobytu ŭ VKŁ Žyhimont Aŭhust i paznajomiŭsia z Barbaraj Radzivił, udavoj pa Stanisłavie Haštoldzie. Barbara prychodziłasia stryječnaj siastroj Mikałaju Radziviłu Čornamu, siabru Žyhimonta Aŭhusta, a jaje baćkam byŭ słavuty hietman Jury Radzivił, «litoŭski Hierkules» (pra jaho ŭ № 5/2019 «Našaj historyi» byŭ artykuł Andreja Špunta).
Šlub Haštolda z Radziviłaŭnaj musiŭ złučyć dźvie najmahutniejšyja mahnackija familii ŭ VKŁ, ale Stanisłaŭ nieŭzabavie pamior, a dziaciej jany z Barbaraj nie mieli. Zhodna z tahačasnymi zakonami, paśla śmierci apošniaha naščadka mužčynskaha połu majomaść rodu adychodziła vialikamu kniaziu. Barbara chacieła zachavać majontki. Jana pisała pra heta da Bony, i taja paraiła synu razabracca na miescy. Mahčyma, nie raz paśla maci narakała na siabie, što pasłała syna da zvabnicy.
Z Barbaraj Žyhimont Aŭhust moh paznajomicca ŭ Hieranionach, u zamku Haštoldaŭ. Abo ŭ Vilni, kudy Barbara nieŭzabavie viarnułasia ŭ matčyn dom.
Ale niama śviedčańniaŭ, što Žyhimont Aŭhust zakruciŭ ź joj raman pry žyvoj žoncy. Tym bolš što ŭ 1544-m jon pryvioz Alžbietu ŭ Vilniu.
Italjanskaja Vilnia
Stalica Vialikaha Kniastva padabałasia Aŭhustu bolš za Krakaŭ. Jon zaviaršyŭ budaŭnictva Pałaca vialikich kniazioŭ, zakłaŭ biblijateku, karcinnuju halereju, kalekcyju habielenaŭ, teatr, nasadziŭ sady ŭzdoŭž Vialli. Pry im centr Vilni, zabudavany dvuch- i trochpaviarchovymi cahlanymi damami, pačynaje nahadvać italjanskija harady. Tut ładzilisia škalarskija dysputy, litaraturnyja čytańni, maskarady i fiestyvali.
Łukas Kranach Małodšy. Žyhimont Aŭhust. 1553 hod.
Barbara, žančyna z najbahaciejšaha rodu VKŁ, biezumoŭna, byvała na raskošnych balach, jakija ŭ toj hod hrymieli ŭ vielikakniaskim pałacy. Utrymańnie dvara Žyhimonta Aŭhusta kaštavała 1000 fłorynaŭ u tydzień — chapalisia za hałavu sučaśniki. Na kuchni štodnia rezali vała i 18 karoŭ, stavili pa tryccać bočak piva i miodu, nieźličona išło na stały salery, repy, kapusty, cybuli-pareju i aŭsa. Tak što vielikakniaskaje mieniu, kab nie ałkahol, možna było b nazvać dyjetyčnym.
Taksama pry Žyhimoncie Aŭhuście źjaviłasia moda na sałodkaje: jaho kuchary padavali na stały «kanfiekty», cukrovy chleb, smažany imbir, mindal.
Niepraciahłaja žałoba
Niahledziačy na zabavy i ŭvahu muža, zdaroŭje Alžbiety nie lepšała, prypadki rabilisia ŭsio čaściejšyja. Jaje epilepsiju sprabavali lačyć roznymi sposabami, kštałtu prykładańnia karanacyjnaha piarścionka anhlijskaha karala Eduarda.
Urešcie ŭ červieni 1545-ha Alžbieta, pieražyŭšy 15 prystupaŭ za dzień, skanała. Joj było 18. Muža pobač nie było: jon adjechaŭ u Krakaŭ, kudy baćka Alžbiety jakraz dasłaŭ 100 000 dukataŭ pasahu. Žyhimont Aŭhust aścierahaŭsia, kab na ich nie nakłała ruku Bona.
Trunu Alžbiety ŭ naš čas adšukali ŭ padvałach vilenskaj Katedry, jaje možna pabačyć pobač z trunami karala Alaksandra Jahiełončyka i nastupnicy Alžbiety — karalevy Barbary Radzivił.
Na jaje Žyhimont Aŭhust źviarnuŭ uvahu paśla niepraciahłaj žałoby. U lehiendach zhadvajecca padziemny chod ź vilenskaha vielikakniaskaha pałaca ŭ dom Radziviłaŭ, pa jakim Žyhimont Aŭhust chadziŭ na spatkańni z Barbaraj. Nasamreč, byli małazaŭvažnyja varoty ŭ radziviłaŭski sad, dzie zakachanyja sustrakalisia. Bo Žyhimont Aŭhust uračysta paabiacaŭ bratam Barbary, Mikałajam Čornamu i Rudomu, «doma ŭ ich nie byvać i ich nie hańbić» takim volnym staŭleńniem da siastry.
Žaleznaja vola Aŭhusta
Čutki pra miezaljans chutka dajšli da Krakava. Maci była ŭ šalenstvie. Niešmatsłoŭny baćka-karol skazaŭ: «Nie pavinna takoha być». Ale syn, nasupierak voli baćkoŭ i, mahčyma, pry lohkim padšturchoŭvańni ŭ śpinu z boku bratoŭ Radziviłaŭ, abviančaŭsia z Barbaraj. I mała taho, što ažaniŭsia, — Žyhimont zrabiŭ svaju Barbaru karalevaj.
Zhodna ź lehiendaj, z Barbary pisany abraz Maci Božaj Vastrabramskaj. Čas jaho stvareńnia supadaje z časam jaje žyćcia. Fota: Novyiydzien.pl
Tut miakki, vychavany humanistami čałaviek pakazaŭ žaleznuju volu. Kali Žyhimont Aŭhust abviaściŭ pierad polskim sojmam, što jon žanaty, usčaŭsia hvałt.
Z polskaha dziaržaŭnaha punktu hledžańnia heta była katastrofa. Zamiest taho, kab zdabyć svaim šlubam vyhadny zamiežnapalityčny sajuz, karol uzvyšaŭ adzin z mahnackich rodaŭ VKŁ — mahutnych sieparatystaŭ, jakija stajali za palityčnuju niezaležnaść i relihijnuju svabodu.
Tady Žyhimont Aŭhust sarvaŭ sojm i pajechaŭ u Vilniu, kab žyć z Barbaraj adkryta.
Tym časam Barbara — mahčyma, ciažarnaja — čakała vyrašeńnia svajho niapeŭnaha statusu ŭ majontku Radziviła Rudoha ŭ Dubinkach (ciapier Dubiniaj u Litvie). Adzin raz, kali Rudy, Barbara i lekar Davojna siadzieli ŭ jaje pakoi, pad imi raptam absunułasia ŭ sutareńni padłoha. Jany cudam zastalisia žyvyja. Žyhimont bačyŭ u hetym zamach. Zdareńnie naviarnuła Barbaru da relihii: jana pačała nasić strohija sukienki, śpiavała ŭ kaściole, razdavała miłaścinu. Dzicia joj zachavać nie ŭdałosia.
U Krakavie ž razhortvałasia infarmacyjnaja kampanija suprać Barbary, pašyralisia «latučyja listki» z abvinavačańniami i satyraj. Pisali, što jana mieła 38 kachankaŭ, što jana čaruje. Supraciŭlałasia karanacyi i Bona — asabliva paśla śmierci muža.
Na vosieńskim sojmie rycarstva kinułasia pierad novym karalom na kaleni. «Z razdratavanymi sercami, śloznymi vačami» prasili pakinuć «prykry šlub». Karol źniaŭ šapku na znak pavahi, ale nie sastupiŭ. «Što stałasia, toje adstacca nie moža… Prysiahnuŭ žoncy i ad jaje nie adstuplusia, pakul mianie Pan Boh na śviecie zachavaje… Mnie hetaja viera milejšaja za ŭsie karaleŭstvy śvietu», — skazaŭ jon.
I sojm sastupiŭ.
Na karanacyju ŭ Krakaŭ Barbara jechała ŭžo mocna chvoraja. Žyhimont Aŭhust zahadaŭ razburyć vuzkuju bramu Krakava, praź jakuju nie mahła prajści śpiecyjalnaja kareta, u jakoj žonka mahła padarožničać ležačy.
Z apisańniaŭ apošniaha pieryjadu ich žyćcia možna mierkavać, što adnosiny ŭ pary byli harmaničnyja. Barbara časam kapryziła, ale ŭ hłabalnych rečach była mudraj, razumiejučy, što muž nie vynies by kala siabie druhoj paśla maci valavoj žančyny.
Paśla śmierci Barbary jaje kaštoŭnaści i sukienki zachoŭvalisia ŭ Tykocinskim zamku. Zhodna z zapavietam Žyhimonta Aŭhusta, tyja ŭbory musili adyści jaho siastry Hańnie. Ale za dvaccać hod ad ich mała što zastałosia: sukienki składali ŭ padvałach, i tam ich pajeli pacuki.
Pierły ž Barbary źnikli paśla śmierci Žyhimonta Aŭhusta i znajšlisia ŭ XX stahodździ. Kuratar Brytanskaha muzieja ŭ Łondanie adšukaŭ listy anhlijskaj karalevy Lizaviety I, jakaja daručyła svaim ahientam u Polščy kupić dla jaje pierły Barbary.
Lizavieta I ź pierłami na šyi. 1592 hod. Heta i byli pierły Barbary Radzivił? Openmag.it
Lizavieta I nie mieła naščadkaŭ, paśla jaje kiravali kataliki Ściuarty, skinutyja revalucyjaj 1688 hoda. Potym brytanski tron dastaŭsia dalokim svajakam — kurfiurstam niamieckaha kniastva Hanovier. Piersanalnaja unija Vialikabrytanii i Hanoviera ciahnułasia, pakul ich rod pa mužčynskaj linii nie vyhas i karalevaj nie stała Viktoryja. U Hanoviery jaje nie pryznali, ułada tam pierajšła da jaje svajaka Hieorha V. U vyniku padziełaŭ spadčyny pierły Barbary z brytanskaj karaleŭskaj kazny trapili ŭ Hanovier.
Prync Albiert, muž Viktoryi, kazaŭ, što heta najkaštoŭniejšyja pierły Jeŭropy, i aceńvaŭ ich u 150 000 funtaŭ sterlinhaŭ. Viktoryja sprabavała adsudzić ich, ale biez pośpiechu. Apošni raz pierły bačyli ŭ 1900 hodzie, kali praŭnučka Hieorha V Maryja Łuiza vychodziła zamuž za niamieckaha prynca i apošniaha kanclera Hiermanskaj impieryi Maksimiljana Badenskaha. U pierłach vyjšła ŭdava Hieorha, Maryja Saksien-Altenburhskaja. Jany spadali ź jaje šyi doŭhimi nitkami amal da kaleniaŭ. Naščadki Hanovierskaj dynastyi žyvuć i siońnia. Možna mierkavać, što pierły Barbary ŭ ich.
Miljanier u troch pakojach
Žyhimont Aŭhust, choć i vyras u raskošy, žyŭ davoli ścipła. U Vilni jon zajmaŭ u pałacy vialikich kniazioŭ try pakoi i mieŭ usiaho paru słuhaŭ. Ale razam z tym byŭ adnym z najbahaciejšych uładaroŭ Jeŭropy.
Papski nuncyj uspaminaŭ, jak karol pavioŭ jaho ŭ śpiecyjalny pakoj, pakazaŭ 16 ciažkich skryniaŭ z kaštoŭnymi kamianiami dy ŭpryhožańniami i narakaŭ, što baicca, kab paddanyja nie daviedalisia, na što jon vydatkoŭvaje ahramadnyja sumy. Jaho «kalekcyja» aceńvałasia ŭ miljon załatych skuda (tak nazyvałasia hrašovaja adzinka Miłanskaha hiercahstva).
Druhim zachapleńniem karala byli vysakarodnyja koni. Jon trymaŭ u Vialikim Kniastvie tabun u dźvie tysiačy hałoŭ. Byŭ u jaho i źviaryniec (adnajmiennaja nazva častki Vilni — jašče z taje pary). U źviaryncy žyli leŭ, piać miadźviedziaŭ i dziesiać viarbludaŭ. A na vyspačcy na Vialli Žyhimont Aŭhust zavioŭ dla Barbary svojskich lebiedziaŭ.
Barbara Radzivił va ŭborach ź pierłami. Wikimedia Commons.
Vałočnaja pamiera
Vielikakniaskija prybytki vyraśli dziakujučy Bonie i jaje revalucyjnaj reformie haspadarki VKŁ, ź jakoj pa maštabach možna paraŭnać chiba tolki kalektyvizacyju XX stahodździa. Było i jašče adno padabienstva: i prahresiŭnaja na svoj čas vałočnaja pamiera, i kalektyvizacyja, jakaja adkinuła biełaruskich sialan u fieadalizm, rabilisia, kab vypampavać ź vioski srodki.
Bona va ŭsim lubiła paradak i, jak sapraŭdnaja paŭnočnaja italjanka, umieła ličyć hrošy. Staŭšy žonkaj vialikaha kniazia, jana źviarnuła ŭvahu na niadbałaje vykarystańnie dziaržaŭnych ziemlaŭ u VKŁ. Častku ich samavolna pazajmali mahnaty, ź inšych padatki źbiralisia aby-jak, cełyja abšary byli prosta niaŭličanyja i nieapadatkavanyja.
Paletki lažali ŭ kavałkach roznych pamieraŭ i formaŭ. Kab choć niejak mierać ich i vyličvać padatki, ličyli płošču pa abjomie vysiavanaha ŭ «bočkach», pa kolkaści sabranaha siena ŭ «vazach», pa kolkaści času, nieabchodnaha na apracoŭku ralli ŭ «marhach».
U mnohich miescach sialanie, na asnovie zvyčajovaha prava, jašče mahli pradavać i addavać u zakład ziamlu. U Padniaproŭi zachoŭvałasia staražytnaja abščynnaja sistema: vioska sama vybirała «starcaŭ»-starejšynaŭ, hramadzie naležali ziemli ahulnaha karystańnia, padatak ź vioski starcy sami advozili ŭ dziaržaŭny skarb.
Pra ŭparadkavańnie jašče raniej zadumvalisia Radziviły i Vilenskaje biskupstva. Bona nadała hetamu pracesu sistemnaść, a Žyhimont Aŭhust — ahulnadziaržaŭny razmach.
Zamiest razroźnienych kavałkaŭ kožnaja sialanskaja siamja atrymlivała dakładna vymierany prastakutny ŭčastak, padzieleny na try pali, za jaki płaciła vyznačany padatak i adpracoŭvała peŭnuju kolkaść dzion panščyny. Z raskidanych aby-jak sialibaŭ farmiravalisia vioski. Zamiest daŭniejšych «dvaroŭ», aryjentavanych na samazabieśpiačeńnie, masava paŭstavali falvarki — majontki, stvoranyja dla vytvorčaść sielhaspradukcyi na prodaž. Na zamiežnym rynku ros popyt na chleb: u Zachodniaj Jeŭropie na 1500 hod žyło 90,7 młn čałaviek, a za 50 hadoŭ Francyja, Ispanija i Italija dadali pa 1,5 młn, imkliva pavialičvalisia harady ŭ Niderłandach.
List z malitoŭnika Bony Sforca. Unizie vy bačycie hierby Vialikaha Kniastva («Pahonia») i rodu Sforca (źmiaja ŭ karonie). Z fondaŭ Karaleŭskaha zamka ŭ Varšavie.
Zapryhońvańnie dało ekanamičny efiekt. Sialanskaje samakiravańnie było likvidavanaje. «Heta reč naša, haspadarskaja, a nie vaša, chałopskaja», — pisałasia ŭ karaleŭskaj hramacie sialanam Čačerskaj i Prapojskaj vałaściej, jakija chacieli pa-raniejšamu sami vybirać «starcaŭ» i vyznačać abjomy ŭłasnych padatkaŭ.
Vodhulle toj vałočnaj pamiery 1550-ch my adčuvajem i siońnia. Dobraja pałova biełaruskich viosak uźnikła i była nazvanaja mienavita tady. Usie Vuhły, Marhi, Zaścienki pamiatajuć vielikakniaskich ziemlamieraŭ. Navat płaniroŭka — chaty na adzin bok vulicy, haspadarčyja pabudovy na druhi — dažyła da XX stahodździa.
U čornym
Mahčyma, karol tak sumavaŭ pa Barbary, što ŭsie 26 nastupnych hadoŭ svajho žyćcia ŭbiraŭsia ŭ čornaje. A mo jamu, ščupłamu smuhlavamu brunietu z aliŭkavaha adcieńnia skuraj i vilhotnymi čornymi vačyma, prosta pasavała: na čornym ubory dobra hladziełasia darahoje kamieńnie i zołata. Na śviatočnyja vypadki ŭ jaho byŭ čorny płašč, padbity vaviorčynym futram, i sabalinaja šapka.
Aficyjna ž Žyhimont Aŭhust źniaŭ žałobu jašče ŭ 1552-m, napiaredadni treciaha šlubu. Abrańnicaj stała Kaciaryna Habsburh, rodnaja siastra pieršaj žonki. Sprava była nie ŭ niejkaj asablivaj prychilnaści da siamji impieratara Fierdynanda I. Stajała zadača razburyć chaŭrus Habsburhaŭ z maskoŭskim carom Ivanam IV, jaki pahražaŭ źniščeńniem VKŁ i Polskamu karaleŭstvu.
Bo, niahledziačy na šalonaje asabistaje bahaćcie Žyhimonta Aŭhusta, na jaho asobnyja zamiežnapalityčnyja pośpiechi, nikoli Vialikaje Kniastva Litoŭskaje nie było ŭ takim ciažkim palityčnym stanoviščy. Uziaŭšy pad apieku Inflanty, Žyhimont Aŭhust uviazaŭsia ŭ Livonskuju vajnu za ich z Maskovijaj. U 1563-m Ivan IV zachapiŭ Połack. Žyhimont Aŭhust sabraŭ vojska, ale z-za nierašučaści pośpiechu nie dabiŭsia. Toje ž paŭtaryłasia i naleta. Mahnaty ŭsio hučniej prasili vajskovaj pomačy ad Polščy. Palaki patrabavali za heta abjadnańnia ŭ adnu dziaržavu. Zapiarečyć nie było kamu: mahutny i mudry Mikałaj Radzivił Čorny na toj čas užo nie žyŭ. U 1569-m na sojmie ŭ Lublinie była stvoranaja Reč Paspalitaja (pra zakuliśsie hetaha pracesu ŭ № 6/2019 «Našaj historyi» pisaŭ Uładzimir Padalinski). Ale pierałamać chod Livonskaj vajny «Karol Zaŭtra», jak nazyvali Žyhimonta Aŭhusta za zvyčku viečna adkładać pilnyja spravy, nie zdoleŭ. Heta ŭdasca tolki jaho nastupniku — Stefanu Batoryju.
Paśla Lublinskaj unii karol pierastaŭ pryjazdžać u Vilniu. Saromieŭsia?
Žyhimont Aŭhust vieryŭ, što Barbaru, jak i pieršuju jaho žonku, atruciła Bona. Ale, miarkujučy pa apisańni chvaroby, u Barbary byŭ rak. Jaje apošniaje žadańnie pierad śmierciu było, kab pachavali ŭ Vilni. Pachavalny kartež jechaŭ z Krakava miesiac. Kab zachavać cieła, jaho zasypali ŭ trunie popiełam i vapnaj. Dziakujučy hetamu pareštki karalevy dobra zachavalisia: u padvałach vilenskaj Katedry vapna scemientavałasia ad vilhaci. Trunu adšukali ŭ 1930-ja. Wikimedia Commons.
Žonka-špijonka
Jaho treci šlub taksama skončyŭsia nieščaśliva. Chutka vyśvietliłasia, što nievysokaja mažnaja Kaciaryna, jak i jaje siastra Alžbieta, chvoraja na epilepsiju. I pryjechała ŭ Krakaŭ jak špijonka svajho baćki. Spadkajemca jana naradzić taksama nie zdoleła, choć peŭny čas i prykidvałasia, što ciažarnaja.
Chłuśnia žonki pra ciažarnaść była adnoj z pryčynaŭ, pa jakoj Žyhimont Aŭhust dabivaŭsia razvodu ź joj. Kali ich adnosiny razładzilisia, Kaciaryna vyjechała ŭ Vilniu i dziesiać hod žyła tam, blizka syšoŭšysia ź siostrami karala. Papa razvodu Žyhimontu Aŭhustu nie davaŭ. Karol navat dumaŭ pierajści ŭ pratestanctva, jak heta zrabiŭ jaho anhlijski kaleha Hienrych VIII. Toj dziela razvodu z Kaciarynaj Arahonskaj nie pabajaŭsia razarvać adnosiny z Rymam, pakłaŭšy pačatak asobnaj anhlikanskaj carkvie, jakuju sam i ŭznačaliŭ.
Chto viedaje: kali b Žyhimont Aŭhust byŭ bolš rašučy, mo Biełaruś była b ciapier pratestanckaj? Da stvareńnia asobnaj carkvy ŭ Polskim karaleŭstvie schilali jaho niekatoryja radcy. I sam jon ź simpatyjaj staviŭsia da pratestantaŭ, siabrujučy z kalvinistami Radziviłami. Ź ich padačy karol svaimi pryvilejami zraŭniaŭ u pravach šlachtu i mahnataŭ usich vieravyznańniaŭ. Ale rašučaści dla takoha kroku Žyhimontu nie chapiła.
Urešcie Kaciaryna Habsburh viarnułasia ŭ Aŭstryju ŭ 1565-m. Žyła spakojnym žyćciom, vyroščvała kvietki. Usie kaštoŭnaści, atrymanyja ad muža, viarnuła jaho siostram.
Załataja skarbonka Jadvihi, siastry Žyhimonta Aŭhusta, padoranaja joj baćkam na viasielle. Sa zboraŭ Dziaržaŭnaha Ermitaža ŭ Sankt-Pieciarburzie.
Adjezd Bony
Praz hod paśla Kaciaryny vyjechała na radzimu i karaleva Bona. Jana tak i nie zdoleła źmirycca ź piensijanierskaj rolaj «karalevy-maci». Zahany hetaj razumnaj, enierhičnaj i dobra adukavanaj žančyny byli pierabolšanyja paźniejšymi interpretatarami. Dziakujučy Bonie ŭ VKŁ pryjšoŭ Reniesans i prahres — ad architektury da ziemleŭparadkavańnia i zvyčki jeści videlcam. Pry joj u Vilni źjaviŭsia vodapravod, pieršy (Zialony) most cieraź Viallu, papiernia i huta, ludvisarnia i dva špitali.
Bona nie zabyvała i siabie. Kali syn pazbaviŭ jaje ŭsioj nieruchomaści, jana pierad vyjezdam naładavała 24 fury ruchomaj majomaściu. Vazy stajali kala Krakaŭskaha zamka, a Bona tym časam viała pieramovy z pasłami sojma, atrymlivajučy dazvoł na vyjezd. Chabaraŭ nie škadavała. «Bonačka, što vyviezła zołata bočačku», — nazyvali jaje paśla.
Bona prahadała. U Italii, dzie jana, 62-hadovaja, stała vice-karalevaj Nieapala, jaje atruciŭ ułasny pryśpiešnik. Staraja karaleva jašče mučyłasia ŭ ahonii, a jon užo vyhrabaŭ jaje dabro. Kab nie atruta, mo jana i viarnułasia b da syna. Ich uzajemnyja pretenzii — Žyhimont Aŭhust kazaŭ, što jana truciła jaho žonak, Bona adkazvała, što jon nie dbaje pra svaich siaścior, — pad kaniec žyćcia pryhaśli.
Hierb doma Sforca. Old.ldm.lt
Apošni šaniec
Žyhimont Aŭhust nienadoŭha pieražyŭ jaje. Paśla 50-ci jaho dajmali suchoty i kamieńnie ŭ nyrkach. Rany ad padahry na nahach nie davali stajać. A žadańnie mieć spadkajemca, jak u zhadanaha Hienrycha VIII, pieratvaryłasia ŭ ideju fiks. Karol kazaŭ, što hatovy ažanicca ź dzieŭkaj najnižejšaha stanu, aby naradziła jamu syna.
Tut i źjaviłasia pobač Barbara Hižanka, vykradzienaja z klaštara kanfidentam karala, čecham Mikałajem Mnišam. U klaštar dačku zamknuli baćki, nie dajučy rady svavolnicy.
U staroha karala adno imia «Barbara» vyklikała ŭzbudžeńnie. Jon navat ładziŭ śpirytyčnyja sieansy, sprabujučy vyklikać duch svajoj druhoj žonki. A Hižanka i z tvaru była trochi padobnaja da Barbary Radzivił.
Jana naradziła karalu dačku — taksama Barbaru, choć atačeńnie i nie vieryła, što Žyhimont Aŭhust jaje baćka. Ale karol byŭ na siomym niebie. Jon źbiraŭsia ažanicca i ŭzakonić dačku. Chto viedaje, moža, Reč Paspalitaja mieła b paśla svaju karalevu Barbaru I. Ale zbycca hetamu ŭžo nie było sudžana: Žyhimont Aŭhust pamior 7 lipienia 1572-ha ŭ Knyšynie, dzie chavaŭsia ad čarhovaj epidemii z usimi svaimi skarbami.
Cikava, što svaim tastamientam jon adpisaŭ svaju zbroju, habieleny i harmaty Rečy Paspalitaj: raniejšyja karali nie ličyli, što vinnyja štości dziaržavie.
A maci svajoj dački apošni Jahiełon pakinuŭ skrynku z kaštoŭnaściami, jakuju ź ciažkaściu mahli b padniać šeść mužčyn. Ale ci atrymała što Barbara — nieviadoma. Bo jak tolki karol skanaŭ, čeladź kinułasia raskradać karaleŭskaje dabro. Asabliva zavichalisia jaho kanfidenty — braty Mnišy. Kaštoŭnaści vyvozili kuframi, vynosili miachami.
Zabrali navat adziežu karala. Kali cieła Žyhimonta Aŭhusta znajšli, jon lažaŭ hoły. Tak skončyŭ žyćcio najbahaciejšy ŭ Jeŭropie manarch.
Apošni ź Jahiełonaŭ
Na im pierarvałasia dynastyja Jahiełonaŭ, i šlachta skarystałasia hetym dla dalejšaha ŭmacavańnia svajoj roli ŭ dziaržavie. U vyniku z Rečču Paspalitaj budzie toje, što budzie.
Žyhimont Aŭhust zaznaŭ pieradavyja ŭpłyvy jeŭrapiejskaha Reniesansu, ale pry hetym zaniadbaŭ «uschodni viektar», nie padrychtavaŭ Vialikaje Kniastva Litoŭskaje da supraćstajańnia z novaj jeŭrazijskaj siłaj — Maskoŭskaj dziaržavaj.
Dyj Žyhimont nie lubiŭ vajavać, lubiŭ dypłamatyčnyja intryhi.
Jon byŭ zanadta «narmalnym» dla svajho času — mahčyma, tamu, što hadavaŭsia ŭ spakoi i dabrabycie i ŭ 10 hadoŭ byŭ abvieščany karalom pad apiekaj ułasnaha lubiačaha i mudraha baćki. Nikomu z tahačasnych jeŭrapiejskich vaładaroŭ tak nie šancavała. I zusim inakš staviŭsia da žyćcia isteryčny Ivan IV Žachlivy, jaki ŭ 4 hady apynuŭsia siratoj na maskoŭskim tronie, u bajarskim hadziučniku, biezabaronny. (Bolš pra Ivana Žachlivaha čytajcie ŭ «Našaj historyi» № 4/2019.)
Nie było ŭ Žyhimonta Aŭhusta i zaciataści anhlijskaha Hienrycha VIII. Choć naš karol i vialiki kniaź taksama ŭzvažvaŭ mahčymaść ustać na Hienrychaŭ šlach i adarvacca ad Ryma.
I Hienrych, i Ivan pierałamili svaje krainy, zadaŭšy im kirunak raźvićcia na stahodździ. Čamu nie zmoh Žyhimont Aŭhust? Byli i abjektyŭnyja realii: ekanamičny patencyjał Polščy i Vialikaha Kniastva, siła mahnataŭ, iniercyja tradycyj, ihraŭ rolu i skład charaktaru.
«Karol Zaŭtra» nie mieŭ ni žadańnia, ni voli ŭskładać na siabie ciažar absalutyzmu. Dyj nie było dla kaho staracca. Inšaja sprava — kali b byŭ naščadak, jakomu možna było b pieradać bahaćci i ŭładu. Kali b padłoha pad Barbaraj Radzivił nie pravaliłasia?
