Jak pa-biełarusku «pir vo vriemia čumy»?
Jak nazvać marnatraŭnaje śviatkavańnie padčas niahody? Jaki biełaruski anałah słova «pir»? Pra vyraz piša Vincuk Viačorka na «Radyjo Svaboda».
Kamentatary, šukajučy jaskravaha vobrazu dla apisańnia biazdumnaha abo pychlivaha marnatraŭstva ŭ ciažki čas, kažuć: pir u čas čumy. Ci heta pa-biełarusku?
Vyraz «Čas čumy» — biaź «piru» — u našaj kultury jość. Heta apovieść Uładzimiera Arłova pra Mikołu Husoŭskaha, ale tam niedarečnych śviatkavańniaŭ niama.
Heta i pieśnia metalovaha hurtu «Karol Stach» — pra ciažki vybar. Taksama biaź «piru»:
Biasiedniki — nia prosta «sobiesiedniki»
Słova «pir» nie biełaruskaje. Biełaruskaja narodnaja mova i navat aficyjnyja słoŭniki jaho nia viedajuć. Heta rasiejskaje słova, a ŭ rasiejskaj movie — carkoŭnasłavianizm.
A jak pa-našamu nazvać šumnaje zastolle? Najbolš vyčarpalnaja nazva — biasieda. Słova staražytnaje ahulnasłavianskaje, aznačała niekali pasiadziełki pa-za chataju. Narodnaja pieśnia «Viasiołaja biasiedačka» mienavita pra zastolle. Biełaruski kampazytar Mikoła Ščahłoŭ-Kulikovič, čyjo imia nielha było ŭpaminać za Savietami, byŭ i daślednikam. U pieršaadkryvalnickaj pracy «Biełaruskaja narodnaja pieśnia u tvorśćvie vydatnych kampazytaraŭ» Kulikovič piša pra Fryderyka Šapena:
U «Grande fantaisie» [A-dur] vystupaje žartlivaja biełaruskaja pieśnia «Viasiołaja biasiedačka». Jana jość asnoŭnaju temaju 2-j častki fantazii i prachodzić u kolki varyjacyjach. Vykarystana heta pieśnia ź vielmi vojstrym rozumam, aryhinalnaściaj i mastackim smakam. Adnak kareńnie tut zusim vidavočnaje: Biełaruskaja narodnaja pieśnia «Viasiołaja biasiedačka» (u zapisie Hrynieviča).
Voś frahment Šapenavaj «Vialikaj fantazii» ŭ vykanańni Artura Rubinštejna i Filadelfijskaha arkiestru, dyryhient Judžyn Ormandzi, zapis 1969 h.:
«Viasiołaja biasiedačka» — tak nazyvajuć falklornyja kalektyvy. Jość ansambal teleradyjokampanii «Biasieda» sa stylizavanym pad falklor repertuaram. Słova z pravilnym značeńniem, takim čynam, žyvie i ŭ masavaj kultury.
Tak zvanaja starasłavianskaja mova naležała da paŭdniovasłavianskich, a ŭ ich spradviečnaje słova biesieda stała abaznačać razmovu, hutarku. Takoje značeńnie zamacavałasia i ŭ rasiejskaj movie. A rasiejskaja «biesiedka» (letniaja sparuda) pa-biełarusku altanka (ad italjanskaha).
Na vakacyjach pad akacyjaj
U altancy siadzieła Alicyja,
Elehantnaja i vykštałconaja,
I čytała na pamiać Haracyja.
Rasiejskaje słova «sobiesiedovanije» važnaje dla abituryjentaŭ ci tych, chto najmajecca na pracu. Pa-biełarusku «subiasiedavańnie» abituryjenta i vykładnika — choć takoje słova aficyjna ŭžyvajecca — papraŭdzie maje abaznačać zusim inšy žanr — za čarkaj. Razmova ž z metaju vyśvietlić pamknieńni dy schilnaści čałavieka — sumoŭje.
Baltazar vs Puškin
Pra zastolle pa-biełarusku kažam i bankiet, heta daŭniaje narodnaje pazyčańnie ź niamieckaj. Ale adkul vobraz bankietu padčas čumy?
Akazvajecca, aŭtar vyrazu — Alaksandar Puškin (rasiejski paet). Maleńkuju trahiedyju «Pir vo vriemia čumy» jon napisaŭ na asnovie epizodu z dramy šatlandzkaha piśmieńnika Džona Ŭilsana «The City of the Plague» («Čumny horad»).
Ale ŭ anhielskaj movie adpaviedny Puškinavamu «piru» vyraz «A Feast in Time of Plague» jak frazealahizm nie ŭžyvajecca. Takim čynam, pierakładzieny na inšyja movy vyraz «Pir vo vriemia čumy» — kulturnaja cytata, uziataja mienavita z rasiejskaje litaratury.
U eŭrapiejskich movach bytuje inšy vyraz — pra biblijnaha apošniaha vaładara Babilonu, jakoha zvali Baltazar (u hreckaj tradycyi Vałtasar). Akurat u noč, kali persy zachoplivali Babilon, jon naładziŭ šumny bankiet. Raptam na ścianie źjaviłasia tajamničaja ruka i napisała słovy:
MENE MENE TEKEL UPHARSIN
Rembrant van Rejn. Baltazaraŭ bankiet, 1635. Nacyjanalnaja halereja, Londan
‘Paličyŭ, paličyŭ, uzvažyŭ, dzialu' pa-aramejsku (čytać źvierchu ŭniz sprava naleva).
Heta byŭ znak kanca Baltazara (jon zahinuŭ u tuju ž noč) i kanca Babilonu. Tamu ŭ movach našaha cyvilizacyjnaha koła bytuje vyraz «Baltazaraŭ bankiet»: Belshazzar's feast pa-anhielsku, Belsazarova hostina pa-česku. Vobraz adčajnaha bankietu ŭ abliččy śmiarotnaje niebiaśpieki ŭvajšoŭ u vysokuju eŭrapiejskuju kulturu. Aratoryja Gieorga Frydrycha Hiendela «Baltazar», 1744 hod:
Miž inšym, vydatny film pavodle Fazila Iskandera «Noč sa Stalinam», jaki vykryvaje psychalohiju kryvavaha dyktatara, maje druhuju nazvu, pa-rasiejsku «Piry Vałtasara», to bok «Bankiety Baltazara». Na raskošnym bankiecie ŭ Abchazii, dzie ŭsie trasucca ad žachu nieviadomaści, dyktatar dazvalaje sabie žartavać (pra kałhas; 25:00—25:29):
Viasielle na pažaryščy
Majem i svoj litaraturny vobraz dla abaznačeńnia niedarečnaj viesiałości, durnavataha imknieńnia śviatkavać, kali vakoł biada. Usio ž lahična, kali źviartajemsia nie da Puškina, a da Kupały. Viasielle na pažaryščy — vobraz z klasyčnaha Kupałavaha abrazka ŭ paemie «Son na kurhanie».
Nasustrač viasielnaj družynie vybiahaje, zadychaŭšysia, sa starany pažaru Mačycha Maładoj:
Ach, ach! čym vas pryvitajem?…
Čuła, čuła, hałubočki,
Vašy zvonkija zvanočki!..
Tak usie my vas čakali:
Karavaj pryhatavali, —
A jaki ž, ach, byŭ udačny!
Kab vy znali — jaki smačny!
Toj karavaj papraŭdzie zhareŭ…
***
Takim čynam, kali pyšnaje śviata — niedarečnaje, pa-biełarusku skažam abo Baltazaraŭ bankiet, abo — viasielle na pažaryščy.
