Hanna Sieviaryniec: «Ciapier nam jość što skazać usiamu śvietu»
Jan Maksimiuk na Radyjo Svaboda razmaŭlaje pra sučasnuju litaraturu z Hannaj Sieviaryniec, piśmieńnicaj, daślednicaj litaratury, nastaŭnicaj, błohierkaj.
Jak vy praviali leta 2020?
— Spadarynia Hanna, ci napišacie vy knihu pra toje, što adbyłosia i adbyvajecca ŭ Biełarusi sioleta? Kali tak, što heta budzie — raman, dakumentalnaja kniha, dziońnik?
— My ŭžo navat damovilisia z vydaŭcom. Mnie hetaja ideja pryjšła jašče niedzie ŭ žniŭni, jašče pierad vybarami nasamreč. I my adrazu z Alaksandram Fiadutam damovilisia, što takuju knihu zrobim. My ŭžo zrabili plan i navat razumiejem, jak heta budzie vyhladać u žanravym sensie. Heta budzie taki zbornik sačynieńniaŭ-ese. Mnie b chaciełasia mienavita vytrymać žanr školnaha sačynieńnia, bo ŭsie ŭmiejuć takoje pisać: «Jak my praviali hetaje leta?»
Takaja ideja, ja dumaju, prychodziła nia tolki mnie. Moža, ja pieršaja jaje apubličyła. Mo dziakujučy tamu, što ja ŭžo maju dośvied źbirańnia dakumentalnych knižak, u mianie atrymajecca zrabić heta i chutka, i, ja spadziajusia, dobra. Ale niemahčyma pačać, bo hetaje leta jašče nia skončyłasia. Takuju knižku možna zrabić tolki tady, kali ŭ kancy kožnaha sačynieńnia budzie kropka, ja tak adčuvaju.
Ja chaču, kab u hetaj knižcy byŭ pradstaŭleny nia tolki naš bok. Ja ŭžo damoviłasia pra toje, što taki tekst napiša dla mianie čałaviek, jaki ŭ 2015 hodzie asabista adkazvaŭ za falsyfikacyju vybaraŭ u adnym bujnym pramysłovym horadzie. U mianie jość takija plany, i ja dumaju, što atrymajecca damovicca navat z Mukavozčykam, kab jon napisaŭ, jak jon pravioŭ hetaje leta. Ja ŭžo damoviłasia z nastaŭnicaj z kamisii, jakaja falsyfikavała pratakoły. Ja nia viedaju jašče, ci jana napiša ananimna, ci pad ułasnym imiem.
Biezumoŭna, ja budu prasić, kab napisali takija ese i šarahovyja aktyvisty. Nu, my ich ciapier nazyvajem šarahovymi, ale jany nie šarahovyja: pakolki ŭ nas jaŭnaha lidera niama, to ŭ nas kožny čałaviek — lider. (…) To bok jość u mianie damoŭlenaści, ja navat viedaju, jakaja budzie pradmova i jaki budzie ŭzrovień kamentaroŭ. Treba ciapier tolki pačakać, kab hetyja pracesy, jakija chočacca adlustravać, zaviaršylisia.
— Vy ŭ hetaj knižcy budziecie vystupać jak chto?
— Jak układalnica. My padumali, što ja taksama napišu adno z takich sačynieńniaŭ, ale pahladzim, jaki budzie abjom. Ja dumaju, što šmat ludziej praviali hetaje leta bolš karysna i cikava, čym, prykładam, ja. Ja ŭ asnoŭnym chvareła.
«Nie mahu nie nastaŭničać»
— Mnie zdajecca, u vas taksama było cikavaje leta. U červieni sioleta na vykazvańnie Łukašenki pra rasstreły va ŭzbeckim Andyžanie vy adhuknulisia vieršam «A ja za vas nie hałasavała nikoli». I hety vierš, vidać, kaštavaŭ vam pasady nastaŭnicy ŭ himnazii. Što dalej dumajecie rabić — kinuć nastaŭnictva nazaŭždy, pajści ŭ pryvatny sektar ci, moža, zaniacca vyklučna pisańniem i redahavańniem knih?
— Ja nie mahu nie nastaŭničać. Ja sprabavała, ale heta dla mianie ciažka. Ja ciapier pracuju — pracuju ŭ pryvatnaj škole, ź dziećmi. U mianie i małodšyja, i starejšyja — vielmi cikavyja dzieci, vielmi cikavy dośvied. Praŭda, mnie ciapier vielmi ciažka psychalahična. U mianie takoje niepryjemnaje adčuvańnie, što kali ja palublu novych dziaciej, to ja zdradžu tym, jakich ja pakinuła. Kali b jany jašče mnie nie pisali ci ja ich nie sustrakała ŭ horadzie, ci nie adbyvalisia ŭ nas ź imi niejkija hutarki, mnie było b praściej. Ale ž ja baču, što jany sumujuć i pa siońnia. I mnie ciapier vielmi ciažka vybudavać adnosiny z novymi dziećmi, bo ich treba lubić, kab im vykładać. I treba ich lubić ščyra. Ja ciapier nad hetym unutrana pracuju. To bok u nastaŭnictvie ja zastanusia, ja prosta nie mahu biaz hetaha.
Kraina patrabuje inšaj litaratury
— Davajcie ciapier pahavorym pra litaraturu bolš ahulna, nia tolki pra toje, čym zajmajeciesia vy, ale i pra toje, čym zajmajucca inšyja biełaruskija piśmieńniki.
Mnie voś zhadałasia cytata ź niamieckaha filozafa i muzykaznaŭcy Teadora Adorna, jaki niekali skazaŭ: «Pisać vieršy paśla Aśviencimu — heta barbarstva». Hetaja cytata zastałasia ŭ anałach historyi čałaviečaj dumki i kultury, i jana ŭsio jašče zhadvajecca pry roznych nahodach, choć paety pišuć vieršy i paśla Aśviencimu, i nichto nia ličyć ich barbarami. Ale hetaja cytata, biezumoŭna, važnaja, bo jana źviartaje ŭvahu na toje, što taki traŭmatyčny dośvied čałaviectva patrabuje novych formaŭ vyjaŭleńnia ŭ mastactvie, u litaratury. Paśla kanclahieraŭ i hienacydu Druhoj suśvietnaj vajny nia tolki Adorna adčuvaŭ, što tradycyjnaj paezii ci, ahulniej, tradycyjnaj litaratury nastupiŭ kaniec i patrebny novyja formy vykazvańnia, kab adlustravać toj žachlivy dośvied.
Cytata z Adorna mnie zhadałasia ŭ suviazi ź sioletnimi pratestami ŭ Biełarusi. Kryj Boža, ja nie rablu tut pramoha paraŭnańnia pamiž Aśviencimam i Akreścina, ale dumaju, što typalahičnaje padabienstva sytuacyj tut usio ž vystupaje. Paśla kašmaraŭ, jakija pieražyli viaźni na Akreścina, taksama zdajecca, što pisać ciapier biełaruskuju paeziju pra kachańnie i pryrodu — heta vialiki dysanans z rečaisnaściu. Ci vy majecie adčuvańnie, što biełaruskaj litaratury ciapier treba niejki novy padychod, niešta novaje, kab adlustravać novuju hramadzka-palityčnuju i psychalahičnuju rečaisnaść, kab być bolš suhučnaj svajmu času?
— Ja pra heta šmat dumaju, nasamreč. Adkažu sa svajho punktu hledžańnia. Ja pavinna była 15 žniŭnia zdavać u vydaviectva mastackuju knižku — ja daŭno jaje pišu — pra škołu. Mnie zastałosia ŭ knižcy zaviaršyć siužetnyja linii — litaralna staronak piać, moža, siem dapisać. I ja razumieju, što jaje treba pierapisvać, tamu što ciapier, paśla ŭsiaho taho, što adbyłosia… Tamu što ja da 9 žniŭnia i knižka da 9 žniŭnia — heta ŭžo ŭsio, makulatura. My — inšyja, hramadztva — inšaje, našy zapyty da litaratury — inšyja. Ja nia viedaju, što z hetaj knižkaj rabić, jana takaja sympatyčnaja pavinna była atrymacca… Treba sadzicca i prosta nanava pisać z toj hałavoj, jakaja ciapier u mianie.
I jašče, prykładam, ja dumaju pra svajho Paŭła, jaki ciapier siadzić. Jon siadzić daŭno, z pačatku červienia. Miarkujučy pa jahonych listach, jon tam piša raman. Ale ŭjavicie sabie — jon ža nie vałodaje infarmacyjaj zusim. To bok heta čałaviek infarmacyjna adarvany ad našaj ciapierašniaj sytuacyi. I što jon tam napiša? Jaki budzie hety luft pamiž jahonaj piśmieńnickaj śviadomaściu i tym dośviedam, jaki ciapier majuć jahonyja čytačy? Litaratura ž nie isnuje sama pa sabie.
Spadziavańnie na dakumentalistyku
Ja ŭskładaju vialikija spadzievy ciapier nie na mastackuju litaraturu, a na dakumentalnuju — voś na tuju litaraturu, jakuju pačynali ŭ nas Aleś Adamovič, Janka Bryl, Uładzimier Kaleśnik, Śviatłana Aleksijevič. Naohuł ja daŭno liču, što dakumentalnaja litaratura, ci litaratura maksymalna nabližanaja da dakumentalnaści, niejki taki spłaŭ z pryjarytetam dakumentalnaści — heta nasamreč jość litaratura, jakaja na siońnia hatovaja adkazvać na novyja vykliki nia tolki biełarusam, ale i naohuł čałaviectvu.
Ale my nia možam zrabić i skazać tak: ad siońnia ŭsie, i Mudroŭ, i Kalenda, i Dubaviec, i Bacharevič, biaruć i pišuć dakumentalnuju litaraturu. My ž nia možam kamandavać litaraturnym pracesam ci piśmieńnikami. Ja dumaju, što niejak arhanična, niejak vielmi naturalna adbudziecca voś hety adkaz litaratury na zapyt čytača i zapyt hramadztva, i na toje, što ciapier całkam mianiajecca naša aŭdytoryja i što značna raście popyt na biełaruskaje słova, na svajo słova.
«Nam jość što skazać»
Što jašče važna? Mianie zaŭsiody aburali dyskusii kštałtu: Čaho biełaruskaja litaratura piša pra Biełaruś? Kamu my cikavyja ŭ śviecie? Treba pisać takoje, što lohka pierakłaści. Treba pisać takoje, što cikava budzie čytać niemcam, anhličanam, francuzam… Ja zaŭsiody aburałasia, tamu što my pišam biełaruskuju litaraturu dla biełarusaŭ. I pierš čym my pačniom niešta kazać śvietu, my pavinny svaim ludziam adrefleksavać ci skazać pra ŭsio, što ŭ nas adbyvajecca. Ale ciapier sytuacyja takaja, što nam jość što skazać usiamu śvietu. (…)
My byli apošniaja madernovaja nacyja Eŭropy, jakaja tolki farmavałasia. A ciapier my ŭžo jość nacyja. My palityčnaja nacyja, my prymajem na siabie adkaznaść, my prymajem adkaznaść za maštabnyja pieramieny, my hatovyja ciarpieć, nia jeści, ciarpieć roznyja niazručnaści, bieź jakich žyć u sučasnym śviecie niemahčyma, z transpartam, śviatłom, vadoj i hetak dalej. My — palityčnaja nacyja, my sfarmavalisia, my viedajem — jak heta, i hety dośvied, biezumoŭna, cikavy ŭsiamu śvietu, i tut nia treba budzie prydumlać niejkich štučnych rečaŭ, premijalnych tekstaŭ tolki dziela taho, kab ich pierakłaści. Jany sami saboj ciapier buduć cikavyja i svaim, i śvietu. I heta vielmi pazytyŭnaja, na moj pohlad, sytuacyja dla ciapierašnich piśmieńnikaŭ.
Što dajuć sacyjalnyja sietki?
— Kali dazvolicie, ja zrablu adnu remarku da taho, što vy skazali pra pryjarytet dakumentalnaj litaratury. Ja chaču nahadać tym usim, chto nas słuchaje ci čytaje, što kniha Hanny Sieviaryniec «Haścinica «Belhija»» — mastackaja proza, napisanaja ŭ takim dakumentalnym ci paradakumentalnym klučy — apynułasia ŭ sioletnim šort-liście litaraturnaj premii imia Ježy Hiedrojcia.
Vy zhadali brata, Paŭła Sieviarynca, jaki ciapier u turmie i adarvany ad infarmacyi pra toje, što adbyvajecca. Dyk ja chacieŭ by nastupnaje pytańnie pastavić vam pra infarmacyjnyja technalohii ŭ hramadztvie. Jak, pa-vašamu, hetyja novyja kamunikacyjnyja technalohii, źviazanyja z paŭsiudnaj kamputaryzacyjaj i masavaj papularnaściu sacyjalnych sietak, źmianili sytuacyju litaratury? Staŭlu vam hetaje pytańnie jak vielmi papularnaj błohiercy. U vas jość dośvied karystańnia hetymi technalohijami ź pieršych ruk. Pahoršyli hetyja technalohii sytuacyju litaratury? Ci, moža, palepšyli? Ludzi stali čytać mieniej knižak, bo času nie chapaje navat na toje, kab pračytać usie memy ad znajomych u sacsietkach?
— Ciapier, siońnia, u hetuju chvilinu — viadoma, nie da knižak. Zusim nie da knižak. Vielmi ciažka pisać ich i vielmi ciažka čytać. Ale tak byvaje zaŭsiody, kali takija maštabnyja źmieny. Adstupaje proza, adstupaje niejkaja hruntoŭnaja analityka, ale — vychodziać vieršy. Ja liču, što siońnia, što tyčycca litaratury, što tyčycca sacsietak i najaŭnaści litaratury ŭ sacsietkach — vielmi zapatrabavanaja paezija. Niachaj jana jašče takoha kštałtu, da jakoha ludzi jašče paŭhoda tamu stavilisia zvysoku — oj, heta ŭsiaho vieršavanaja publicystyka! Ale pahladzicie, jaki zapyt! Kožnyja dva tydni sajt wir.by robić padborku vieršaŭ, jakija źjaŭlajucca mienavita ŭ sacsietkach. Paety adhukajucca. Najmocnyja tvory piša ciapier Nasta Kudasava. Navat kali heta adzin vierš pra lotčyka Akreścina, to heta vierš najvyšejšaj proby. I sacyjalnyja sietki nasamreč farmujuć ciapier zapyt na vieršy, na paeziju, na emacyjny vodhuk, na karotkija niejkija takija rečy.
Što jašče ja baču ŭ sacyjalnych sietkach? Heta, kaniečnie, vielmi mocnaja zvarotnaja suviaź ad čytačoŭ. Ty prosta dychaješ adnym pavietram ź imi i ty razumieješ, što im zaraz patrebna, u jakim kirunku treba ruchacca, kali ty pracuješ sa słovam. Ja, prykładam, rablu svaje pasty nia prosta sieŭšy i natyrkaŭšy na klavišach, što vyjšła z hałavy. Ty ž dumaješ, što zaraz treba ludziam, u jakim jany stanie, što ŭ nas učora razam było: ci my razam byli na maršy, ci my razam pieražyvajem traŭmu Akreścina, ci jašče niešta. To bok u nas mamentalnaja suviaź z tymi, jakija buduć čytać našy knižki. Heta taksama vielmi-vielmi važny praces. Dla piśmieńnika, kali jon choča havaryć hołasam narodu, ciapier jość usie mahčymaści mienavita dziakujučy technalohijam, internetu, sacyjalnym sietkam
«Ja nie pišu ŭ pustatu»
— Vy skazali, što ŭ ciapierašni čas ludziam nie da knižak. U suviazi z hetym mnie chaciełasia b skazać voś što. U Polščy Nacyjanalnaja biblijateka štohod pravodzić apytańnie nakont taho, jak i kolki palaki čytajuć. U ich, kali paraŭnoŭvać, narmalnaja sytuacyja, i hramadzka-palityčnaja, i psychalahičnaja. Užo kolki hadoŭ zapar bolš čym 60 pracentaŭ polskich respandentaŭ pryznajucca, što za apošni hod nie pračytali nivodnaj knižki. Spačatku hetki vynik šakavaŭ, potym ludzi pryvykli. Adsotak tych palakaŭ, jakija za hod pračytali jak minimum 7 knižak, mienšy za 10 pracentaŭ. Ja nia viedaju, ci jość u Biełarusi vartyja davieru apytańni nakont čytańnia knižak, ale intuicyjna miarkuju, što biełaruskija vyniki nia buduć mocna adroźnivacca ad polskich. Što takaja sytuacyja aznačaje dla mastackaj litaratury i jaje budučyni, jak dumajecie? Mahčyma, tak było zaŭsiody, tolki što my raniej pra heta nia viedali — heta značyć, što kolkaść viernych čytačoŭ mastackaj litaratury ŭ lubym hramadztvie nia bolšaja za 10 pracentaŭ?
— Ja jakraz dumaju, što hetak było zaŭsiody i što dla našaha času heta dobryja adsotki, jakija vy nazyvajecie. Prykładam, u časy Puškina naohuł ludziej, jakija ŭmieli čytać, było 5 adsotkaŭ ad usich žycharoŭ imperyi. Ale heta nie pieraškodziła Puškinu pisać.
Ja dumaju, što knižka — heta nia prosta knižka, jakuju niechta ŭziaŭ u ruki i pračytaŭ. Knižka ad taho, chto pračytaŭ, jana kładziecca, jana niejak ubudoŭvajecca ŭ jahony ŭnutrany śviet, jana potym adhukajecca ŭ dakumentalnych filmach, jana adhukajecca ŭ komiksach, jana ŭklučanaja ŭ ahulnuju sytuacyju, kali hramadztva razvažaje, refleksuje, farmuje niešta. Prykładam, postmadernizm. Postmadernovyja knižki pračytali niachaj 10 adsotkaŭ usich čytačoŭ. Ale postmadern — heta ahulnaja śviadomaść, i ludzi, jakija nie čytajuć knižak, jany taksama siońnia dumajuć tak, jak dyktuje postmadern. To bok mnie padajecca, što heta — nia strašna. Ja, kali chaču pisać, — pišu; čałaviek, jaki choča čytać, — čytaje. (…) Ja tut nia baču nijakaj katastrofy. U mianie niama adčuvańnia, što ja pišu ŭ pustatu, što nichto nie čytaje taho, što ja pišu, i nie vykarystoŭvaje.
Ci čytajuć dzieci?
— Našu razmovu ja chacieŭ by zakončyć pytańniem pra vaš pedahahičny i nastaŭnicki dośvied. Što ź jaho vynikaje? Sučasnyja vučni čytajuć litaraturu, prynamsi tuju, jakuju jany abaviazanyja prachodzić na ŭrokach? Ci prosta karystajucca roznymi šparhałkami, jakich šmat u internecie i ŭ jakich koratka pišuć, što im treba dumać pra tvor u školnaj prahramie litaratury?
— Pa-pieršaje, heta vielmi zaležyć ad darosłych — ad nastaŭnikaŭ, ad taho, jak pastaŭlena sprava z čytańniem u siamji. Pavodle maich nazirańniaŭ, absalutna ŭsie dzieci, ź jakimi možna razmaŭlać (nu, jość ža dzieci, jakija naohuł nie pa hetych intelektualnych spravach), razumiejuć, što čytańnie — heta toje, što jany pavinny rabić. Jość dzieci, jakija zusim nie čytajuć, ale jany kažuć pra heta tak: na žal, ja pakul ničoha nie čytaju. Na žal, ja pakul nie znajšoŭ svajoj knižki. To bok jany razumiejuć, što kali ty planuješ niejak vydzialacca, być elitaj hramadztva, to ty pavinien čytać.
Inšaja sprava, što vielmi mała takich navihacyjnych słužbaŭ, servisaŭ, ekspertaŭ, jakija mohuć ludziam padkazać, što im kankretna čytać u ciapierašniaj litaraturnaj masie. Ciapier ža nie taki čas, kali ŭsie čytajuć adno i toje ž. Ciapier ludzi vielmi pieraborlivyja, indyvidualny padychod vielmi važny i farmavańnie śpisaŭ pad kankretnaha čałavieka, kab jon čytaŭ. A tak naohuł dzieci prahnuć čytańnia, i kali ty im prapanuješ knižku, u jakoj jany začytajucca, jany buduć čytać. Hałoŭnaje — trapić mienavita ŭ ich kulturny zapyt.
