Radzivił, jaki addana słužyŭ Rasii i žyŭ dla siabie
Kali Lean Radzivił pryjechaŭ u Turcyju z patrabavańniem vydać Rasijskaj impieryi svaich suajčyńnikaŭ — udzielnikaŭ paŭstańnia ŭ Vienhryi, tureckija dypłamaty nie mahli ŭ heta pavieryć. Niaŭžo ź viaroŭkaj pa svaich pryjechaŭ čałaviek z proźviščam Radzivił? Piša navukovy supracoŭnik muzieja-zapaviednika «Niaśviž» Andrej Bliniec.
Lean Radzivił. Z knihi «Stoletije vojennoho ministierstva», tom II, kniha 3. 1908 hod.
Zvyčajna bijahrafii pryśviačajuć ludziam, jakija achviaravali žyćcio dziela vysokaj mety. Ale Hieranim Lean Daminik Radzivił mety nie mieŭ, nie prahnuŭ damahčysia čahości vialikaha i ŭvohule kiravaŭsia pryncypam «žyć jak nabiažyć». Jon byŭ adnym ź niešmatlikich Radziviłaŭ, jakija addana słužyli Rasii. Praz heta niekatoryja amatary «ruskaha śvietu» ličać jaho ledźvie nie hierojem. Ale ŭ čym prajaviŭsia hieraizm?
Husar Leŭ Radzivił
Lean Hieranim naradziŭsia ŭ Varšavie ŭ sakaviku 1808 hoda. U čas, kali mianiałasia karta Jeŭropy i stanovišča Radziviłaŭ. Paśla hibieli Rečy Paspalitaj jany šukali miesca ŭ novych realijach. Niechta abraŭ słužbu pruskamu karalu, niechta francuzskamu impierataru. Da času, pakul Lean pastaleŭ, mroi, źviazanyja z Napaleonam, raźviejalisia, i 17-hadovy junak, paddany Rasijskaj impieryi, pastupiŭ u lejb-hvardyi Hrodzienski husarski połk, jaki dysłakavaŭsia ŭ Varšavie. Siarod jaho aficeraŭ było niamała źviazanych ź Litvoj-Biełaruśsiu: Vajniłovič, Zaviša, Hiedrojć, Chalecki, Abramovič dy inšyja.
Tahačasny pobyt aficeraŭ mienš za ŭsio nahadvaŭ surovyja armiejskija budni: kartačnyja hulni, viečary ŭ kampanii cyhanak, vino, žančyny i zabavy. Zvykłaj źjavaj byli «palavańni» na varšavianak na haradskich vulicach, paśla jakich samyja pryhožyja mahli na niekalki dzion zastacca ŭ «pałonie».
Nikoha nie ździŭlała, kali husar prychodziŭ u teatr z… astranamičnaj truboj, kab nakiravać jaho na dekalte pryvabnaj damy. Habrei-kredytory, jakija aśmielvalisia nahadać panam-aficeram pra nieabchodnaść płacić pazyki, ryzykavali atrymać porcyju bizunoŭ na pałkavych stajniach.
Małady, pryvabny karniet Radzivił vystupaŭ zavadataram mnohich zabavak. Za parušeńni dyscypliny jamu nie raz davodziłasia siadzieć na haŭptvachcie i atrymlivać raznosy ad kamandavańnia, što nie mianiała jaho charaktaru. Adzinaje, što źmianiłasia, — imia. U aficyjnych dakumientach Leana Radziviła nazyvali Lvom Ludvihovičiem. Nie vypadaje dumać, što jon mocna pieražyvaŭ z hetaj nahody.
Pieršyja bai Lva Ludvihaviča
Bieskłapotnaje žyćcio praciahvałasia da listapada 1830 hoda, pakul u Polščy nie vybuchnuła paŭstańnie. Pavodle bijahrafii Lva Radziviła ŭ «Ruskim bijahrafičnym słoŭniku», jon pakazaŭ siabie śmiełym aficeram. U pieršuju ž noč nibyta kontratakavaŭ «miaciežnikaŭ» i zachapiŭ pałonnych, a paźniej ździejśniŭ dziorzkuju vyłazku ŭ Varšavu, dzie zdabyŭ 70 bočak soli, nieabchodnych dla zabieśpiačeńnia armii ŭ pachodzie. Voś tolki historyja lejb-hvardyi Hrodzienskaha husarskaha pałka, u jakoj znajšłosia miesca dla apisańnia śvieckich zabavak karnieta Radziviła, ničoha nie havoryć pra jaho podźvihi ŭ listapadaŭskija dni. Rejd pa sol sapraŭdy adbyŭsia, ale im kamandavaŭ pałkoŭnik Alaksandr Ryzieman. Radzivił byŭ šarahovym udzielnikam akcyi, ale ni ŭ jakim razie nie jaje inicyjataram i kiraŭnikom.
Na kanviercie «Biełpošty», jaki byŭ vypuščany da 225-hodździa siadziby ŭ Radzivilimontach (mastak Mikoła Ryžy), pakazany vyhlad kniaskaj rezidencyi ŭ 1840-ja hady, kali jana była pierabudavana architektaram Janam Jelskim. Malunak zrobleny pavodle fota pačatku XX stahodździa.
Dalej jamu prypisvajuć mužnyja ataki na niepryjaciela ŭ bitvach pad Hrochavam i Astrałenkaj. Adnak Hrodzienski połk udzielničaŭ u hetych bajach vielmi svojeasabliva. Pad Hrochavam husary ŭvieś čas prastajali ŭ reziervie, a pad Astrałenku padyšli, kali asnoŭnyja siły palakaŭ byli raźbityja. Tak što ŭ ataki Lean Radzivił nie chadziŭ i eskadron za saboj nie vadziŭ. Spačatku jon znachodziŭsia pry štabie namieśnika Carstva Polskaha vialikaha kniazia Kanstancina Paŭłaviča, potym u jakaści ardzinarca kamandzira pałka hienierał-majora Karła Štrandmana ŭdzielničaŭ u bitvie pad Racionžam i šturmie Varšavy.
Heta zusim nie aznačaje, što kniaź nie byŭ pad kulami. Pra adzin epizod raspaviadaje historyja pałka:
«Padčas šturmu Varšavy hienierał Štrandman asabista abjazdžaŭ šerahi strałkoŭ, niahledziačy na časty ahoń z boku niepryjaciela. Štab-trubač, jaki supravadžaŭ hienierała, upaŭ, praciaty kulami. Tady hienierał źviarnuŭsia da svajho ardzinarca kniazia Radziviła: «Kniaź, u trubača srebranaja truba, padaravanaja impierataram, nielha ž jaje tut pakinuć!» Radzivił źlez z kania, dastaŭ trubu i chacieŭ chučej skočyć na kania, kab vybracca z-pad piakielnaha ahniu. Ale koń, napałochany strełami, nie davaŭ kniaziu sieści, a navokał śvistali kuli. Hienierał Štrandman spakojna dačakaŭsia, pakul ardynarac daść rady kaniu, paśla čaho abodva adjechali ŭ połk, dzie kniaź pieradaŭ trubu novamu štab-trubaču».
Paśla zadušeńnia paŭstańnia Lean Radzivił byŭ užo paručnikam, adznačanym ordenami Śviatoj Hanny i Śviatoha Uładzimira. A nieŭzabavie staŭ flihiel-adjutantam impieratara Mikałaja I i pačaŭ rabić prydvornuju karjeru.
Šlub z prymusu i raźliku
U 1830 hodzie pamior baćka Leana Ludvih Mikałaj, a ŭ 1831 hodzie — dzied Michał Hieranim. Adnosiny pamiž pakaleńniami adnoj siamji nie vyznačalisia ciepłynioj. Usiamu pryčynaj byli majomasnyja sprečki. Michał pazbaviŭ syna spadčynnych uładańniaŭ, Ludvih svaryŭsia ź Leanam za hrošy. Małady kniaź žadaŭ raskošnaha žyćcia, a stan majontkaŭ horšaŭ. Na heta ŭpłyvali praciahłaje ihnaravańnie Radziviłami haspadarčych pytańniaŭ, ich zvyčka žyć u kredyt i spustašeńni padčas vajny 1812 hoda.
Kleckaja, Davyd-Haradockaja ardynacyi i byłoje Barysaŭskaje starostva, jakija pierajšli da Leana Hieranima ad dzieda, prybytku davali niašmat, a kłopatu stvarali bahata.
Vyrašyć hetu prablemu dapamoh šlub z kniazioŭnaj Sofjaj Urusavaj u lutym 1833 hoda. Pa čutkach, jakija chadzili ŭ Pieciarburzie, da taho, jak stać kniahiniaj Radzivił, Sofja była kachankaj Mikałaja I. Jon nibyta i prymusiŭ flihiel-adjutanta zrabić prapanovu pryhožaj frejlinie. A na zaŭvahu apošniaha, što toj nie maje srodkaŭ, kab utrymlivać siamju, paabiacaŭ dapamohu.
Svajo słova Mikałaj strymaŭ. Nieŭzabavie była stvorana admysłovaja kamisija dla razboru radziviłaŭskich pazyk. U vyniku značnaja častka kredytoraŭ, jakija na praciahu pakaleńniaŭ na zakonnych padstavach trymali ŭ zakładzie radziviłaŭskija majontki, byli vydalenyja adtul bieź nijakaj kampiensacyi. Im dazvolili zabrać chatnija rečy i dvarovych słuh dy abiacali, što čaćviortaja častka prybytkaŭ z «vyzvalenych» majontkaŭ pojdzie na pahašeńnie daŭhoŭ, ale ŭ sapraŭdnaści mała chto dačakaŭsia choć jakoj vypłaty. Da taho, što ź ziamli mohuć zhaniać sialan, niejak pryzvyčailisia, ale kab voś tak nachabna zhaniali pamieščykaŭ! Rasijski demakrat Alaksandr Hiercen navat nazvaŭ heta «carskim kamunizmam». Vyhnancam tolki zastavałasia spadziavacca, što prynamsi ź ich unukami raźličacca pavodle raniejšych abaviazacielstvaŭ.
Pavieł Sakałoŭ. Partret Sofji Urusavaj, 1827 hod.
Prydvorny hienierał
Tym časam karjera Radziviła składałasia paśpiachova. Jon karystaŭsia davieram Mikałaja I i nie raz supravadžaŭ jaho padčas pajezdak. U Polščy Lean navat raźbiraŭ skarhi, padadzienyja na imia impieratara. Taksama vykonvaŭ dypłamatyčnyja daručeńni ŭ Bierlinie, Kaseli (stalica niamieckaha kurfiurstva Hiesen-Kasel), Łondanie.
Ale najbolšy rozhałas nabyła jahonaja pajezdka ŭ Stambuł u 1849 hodzie. Ad imia Mikałaja I Lean Radzivił patrabavaŭ, kab Asmanskaja impieryja vydała polskich udzielnikaŭ vienhierskaj revalucyi. Tureckich dypłamataŭ nie tak uraziła samo patrabavańnie, jak asoba vykanaŭcy misii. «Niaŭžo sam Radzivił prybyŭ ź viaroŭkaj dla ziemlakoŭ?» — ździŭlalisia ŭ Stambule.
Niahledziačy na hučnyja pahrozy, až da abviaščeńnia vajny ŭ vypadku admovy, misija akazałasia pravalnaj. Turecki ŭrad nie paddaŭsia na ŭltymatum. Ale niaŭdača nijak nie adbiłasia na karjery Radziviła. U tym samym hodzie za ŭdzieł u vienhierskim pachodzie jon atrymaŭ čyn hienierał-majora, rasijski miedal «Za uśmirienije Vienhrii» i aŭstryjski orden Žaleznaj karony.
Padčas Krymskaj vajny 1853—1856 hadoŭ Lean Radzivił kamandavaŭ kavaleryjskaj dyvizijaj. U bitvie pad Bałakłavaj u jaho źjaviŭsia šanc zachapić u pałon łorda Džejmsa Kardyhana, anhlijskaha hienierała. Padčas ataki toj adbiŭsia ad svajoj kavaleryi i adzin zajechaŭ u raźmiaščeńnie rasijskich vojskaŭ. Na samotnaha vieršnika nichto b i nie źviarnuŭ uvahi, ale Radzivił paznaŭ hienierała, ź jakim kaliści paznajomiŭsia ŭ Łondanie, i nakiravaŭ na jaho kazacki raźjezd.
Pavodle ŭspaminaŭ anhlijskaha hrafa, kazaki dziejničali tak biestałkova, što jon biez asablivych ciažkaściaŭ prarvaŭsia praź ich łancuh i viarnuŭsia ŭ svaju bryhadu. Ataka lohkaj kavaleryi Kardyhana pad Bałakłavaj stała adnoj ź lehiendaŭ Krymskaj vajny. Radzivił ža nie imknuŭsia trapić u lehiendy. Ź jaho chapiła taho, što vajnu jon skončyŭ hienierał-lejtenantam.
Značna bolš, čym pra vajennyja dasiahnieńni, pry dvary havaryli pra prodaž radziviłaŭskich barysaŭskich uładańniaŭ adnamu ź vialikich kniazioŭ, nibyta pa nastojlivaj prośbie novaha impieratara Alaksandra II. Jašče bolš plotak vyklikała siamiejnaje žyćcio Radziviła. Amal uvieś čas Sofja i Lean žyli paasobku. U roznych haradach i navat roznych krainach. Jana niakiepska pačuvałasia ŭ Paryžy, pry dvary francuzskaha impieratara Napaleona III, a jon zavioŭ u Pieciarburzie raman z baletnaj prymaj Karłotaj Hryzi. Urešcie dajšło da razvodu i skandalnaha padziełu majomaści. Paśla čaho hienierał staraŭsia trymacca dalej ad impieratarskaha dvara.
Tryvožny 1863 hod jon pravioŭ za miažoj, adkul pisaŭ skarhi na abkładańnie majontkaŭ kantrybucyjaj, što kryŭdziła viernapaddańnickija pačućci.
Padčas ruska-tureckaj vajny 1877—1878 hadoŭ impieratar Alaksandr II raptoŭna vyklikaŭ staroha hienierała ad kavaleryi ŭ svaju staŭku pad Pleŭnaj. Pryčynaj byli zusim nie vajskovyja talenty. Prosta samadzieržcu, jaki nudziŭsia ŭ palavym łahiery, spatrebiŭsia daścipny i viasioły surazmoŭca. Niekalki tydniaŭ Radzivił pravioŭ u staŭcy, hulaŭ z Alaksandram u karty i adpuskaŭ žarty ŭ bok prydvornych, paśla čaho adjechaŭ, spasłaŭšysia na kiepskaje zdaroŭje.
Ci była rodavaja pamiać?
Biełaruskaj rezidencyjaj Leana Radziviła byŭ majontak Radzivilimonty (ciapier Čyrvonaja Zorka Kleckaha rajona Minskaj vobłaści). Tut dziejničali administracyjnaja i finansava-pravavaja słužby Kleckaj ardynacyi, znachodziŭsia archiŭ haspadarčych i histaryčnych dakumientaŭ. Pa inicyjatyvie kniazia draŭlany pałac kanca XVIII stahodździa byŭ pierabudavany ŭ styli kłasicyzmu i ŭ takim vyhladzie prastajaŭ da pažaru ŭ 1985 hodzie. Z Radzivilimontaŭ zručna było dabiracca jak da Dzianiskavickich, tak i da Hreskich lasoŭ, dzie Lean ładziŭ hučnyja palavańni. Kazali, za svajo žyćcio jon zdabyŭ nie mienš za trysta miadźviedziaŭ. Ale spraŭdzić heta ciažka.
Śviata-Uvaskrasienskaja carkva na Rynačnaj płoščy Klecka, pieraroblenaja z byłoha daminikanskaha kaścioła. Fota pačatku XX stahodździa.
A voś nastupny fakt padmacavany dakumientalna: z 1840 pa 1854 hady na srodki katalika Leana Radziviła byli adramantavanyja vosiem pravasłaŭnych cerkvaŭ u Słuckim paviecie i adna carkva na Barysaŭščynie. Pieravažna — sielskija draŭlanyja chramy. Vyklučeńnie składaje kamiennaja Śviata-Uvaskrasienskaja carkva ŭ Klecku, pieraroblenaja z začynienaha daminikanskaha kaścioła. U hetym vypadku hałoŭnaja rola naležała Sofji Urusavaj. Jana paličyła, što vyhadniej adramantavać stary kaścioł, čym budavać novuju carkvu, jak taho patrabavali ŭłady. Kniaź nie staŭ piarečyć žoncy.
Tym bolš jon nikoli nie piarečyŭ uładzie. Chacia niekatoryja daśledčyki ličać, što mienavita ŭmiašalnictva Leana Radziviła nie dazvoliła pieratvaryć u carkvu słavuty kaścioł Božaha Cieła ŭ Niaśvižy. Miarkujuć, što tut spracavała rodavaja pamiać, jak i ŭ vypadku z pomnikam na Biarezinie.
U 1836 hodzie ŭłady źbiralisia pastavić pomnik kala vioski Studzionka ŭ honar pieramohi nad Napaleonam. Pakolki hetyja miaściny naležali Leanu Radziviłu, patrabavaŭsia jahony dazvoł. Administratar majontkaŭ zapeŭniŭ, što pieraškod z boku kniazia nie budzie. Ale zapłanavany pomnik tak i nie paŭstaŭ. Pavodle adnoj viersii, hetamu pieraškodziŭ Lean (usio ž taki jaho svajaki vajavali na baku Napaleona). Pa druhoj viersii, na pomnik prosta nie znajšli hrošaj, a Radziviłu było ŭsio roŭna, što staić na jaho ziamli. Hałoŭnaje, kab heta nie ŭskładniła karjeru.
Na schile žyćcia
Staraść prymusiła Leana padumać pra los ardynacyj. Jon nie mieŭ dziaciej (niezakonnanarodžanaja dačka Karłoty Hryzi spadkajemnicaj nie ličyłasia). Addavać ardynacyi ŭ čužyja ruki kateharyčna zabaraniałasia. Tamu ŭ 1874 hodzie Lean pieradaŭ usie ziemli plamieńniku Antoniju Vilhielmu — pałkoŭniku pruskaj armii. Uzamien toj abaviazaŭsia štohod vypłačvać dziadźku 36 000 rubloŭ srebram. Dla paraŭnańnia: u 1873 hodzie čysty prybytak Leana z Kleckaj i Davyd-Haradockaj ardynacyj, Cimkavickich, Hreskich, Stałovickich i Paciejkaŭskich majontkaŭ skłaŭ 51 559 rubloŭ 22¼ kapiejki srebram.
Z hetaj sumy 17 000 rubloŭ kniaź musiŭ addavać na ŭtrymańnie byłoj žonki. Tak što ździełka vyhladała vyhadnaj dla staroha hienierała. Da taho ž jon zachavaŭ za saboj prava bieśpieraškodnaha palavańnia ŭ ardynackich lasach. A profit Antonija palahaŭ u tym, što jon abjadnoŭvaŭ u svaich rukach usie biełaruskija ŭładańni rodu.
Reštu žyćcia Lean Radzivił pravioŭ u Paryžy, dzie cikaviŭsia baletam i balerynami. Tam jon i pamior 8 studzienia 1885 hoda. Cieła kniazia było pieravieziena ŭ Niaśviž i pachavana ŭ familnym sklepie pad kaściołam Božaha Cieła. Atožyłak mahutnaha rodu nie pakinuŭ pa sabie inšaj pamiaci, jak baletaman, hulaka i čałaviek, jaki zabaŭlaŭ dvuch impierataraŭ.
