«Na žal, u nas nie vodziacca hetyja źviarki…» Jakaja armija pryniesła ŭ Biełaruś tarakanaŭ?
Pašyrana mierkavańnie, što rudyja tarakany-prusaki pachodziać z Prusii. Tamu i nazva ŭ ich takaja. Adnak na samaj spravie nie ŭsio tak prosta, piša krajaznaviec i piśmieńnik ź Lidy Leanid Łaŭreš.
Rudy tarakan, albo prusak. Jaho radzimaj źjaŭlajecca paŭdniovaja Azija. U XVIII stahodździ jaho zavieźli adtul u Jeŭropu i Paŭnočnuju Amieryku. Shutterstock.com, by Sergey Toronto.
Pačnu zdalok. Viadoma, što rasijski car Piotr I nikoli nie ŭvachodziŭ u pamiaškańnie, pakul niechta ź jaho słuh nie ahledzić usie pakoi i nie ŭpeŭnicca ŭ tym, što ŭ domie niama roznych hniusnych nasiakomych. Raskazvajuć, što adnojčy cara častavaŭ u svaim domie niejki aficer. Kali hości sieli za stoł i pačali balavańnie, Piotr padazrona spytaŭ u haspadara:
— Ci čysty tvoj dom ad tarakanaŭ?
— Amal što, — adkazaŭ haspadar, — a kab mnie zusim ad ich pazbavicca, ja adnaho tut prybiŭ žyŭcom.
I jon pakazaŭ na ścianu, dzie jašče pierabirała łapkami i varušyła vusami prybitaja ćvikom kazurka. Ubačyŭšy nasiakomaje, car zdryhanuŭsia i ŭskočyŭ z-za stała, potym daŭ haspadaru dobruju poŭchu i ŭciok. Padobnaha kštałtu historyi pra Piatra I pierakazvajuć roznyja rasijskija aŭtary.
«Va ŭsioj Litvie nie vodziacca hetyja źviarki»
A voś na našaj radzimie ŭ tyja časy, kali ŭ Rasii kiravaŭ Piotr I, pra tarakanaŭ, jak vyhladaje, jašče kali i viedali, to tolki pa čutkach. Historyk Justyn Narbut (1773—1845) znajšoŭ i zachavaŭ, a ŭ siaredzinie XIX stahodździa Adam Kirkor apracavaŭ i nadrukavaŭ uspaminy pra znachodžańnie rasijskaha cara padčas Paŭnočnaj vajny ŭ Lidskim paviecie.
Dziejańnie adbyvałasia ŭ majontku Trabuški, jaki mieściŭsia pamiž Ejšyškami i Raduńniu. Jaho haspadarom byŭ lidski šlachcič Leŭ Ilcevič. U hetym majontku Piotr haściavaŭ try dni ŭ pačatku vieraśnia 1705 hoda. Vidać, što pierad drukam uspaminy byli mocna adredahavanyja, kab pakazać vielič, dobrasumlennaść i šlachietnaść hetaha cara. Jaki ŭ realnaści, jak viadoma, mieŭ niaŭstojlivuju psichiku, što pravakavała nie zaŭsiody adekvatnyja pavodziny. Ale jość u ich i kavałki tekstu, jakija padajucca aŭtentyčnymi.
Rynačnaja płošča Lidy na pačatku XX stahodździa. lidanews.by.
Pavodle miemuarysta, adnojčy na majontak Ilceviča nalacieła šmat rasijskich vajskoŭcaŭ, jakija vysielili samoha haspadara ŭ stadołu, a žyłoje pamiaškańnie ŭładkavali pa-carsku: ścieny pakryli parčoj, a padłohu vysłali dyvanami. Pad viečar da doma padjechała zaprežanaja šaściu końmi kareta, ź jakoj vyjšli dvoje mužčyn: adzin vysokaha rostu z vusami, a druhi siaredniaha rostu, toŭsty i starejšy za pieršaha. Heta byli car Piotr I i jahony favaryt Piotr Šafiraŭ. Aŭtar uspaminaŭ zhadvaŭ:
«Tolki jany ŭvajšli ŭ dom, jak zahadali paklikać haspadara… Vysoki mužčyna hučna zapytaŭ:
— Jak ciabie zavuć?
— Biedny šlachcič Leŭ Ilcevič da vašych pasłuh.
— Ci jość u tvaim domie tarakany?
Takoje pytańnie Ilcevič raniej čuŭ užo niekalki razoŭ i, nie viedajučy, navošta im patrebnyja hetyja brydkija istoty, adkazaŭ:
— Na žal, ni ŭ nas, ni va ŭsioj Litvie nie vodziacca hetyja źviarki…
Zaśmiajaŭšysia, vysoki spadar skazaŭ:
— Ale ž heta, siabra moj, nie źviary, a ahidnyja i škodnyja čornyja žuki.
Ilcevič adkazaŭ:
— Moža być, ale my ich nie viedajem…»
Jak bačym, na pačatku XVIII stahodździa ŭ nas navat nie viedali pra isnavańnie hetkich niepryjemnych kazurak — prytym nie tolki rudych prusakoŭ, ale i čornych tarakanaŭ, jakija byli za ich raniej.
Z Prusii ci Rasii?
U Rasii zdaŭna raspaŭsiudžanaja lehienda, što rudych tarakanaŭ-prusakoŭ zanieśli z Prusii rasijskija sałdaty, viartajučysia ź Siamihadovaj vajny (1756—1763 hady), a da taho, maŭlaŭ, hetych kazurak tam nie było.
Ale z druhoha boku dumali akurat naadvarot. Voś što, naprykład, zanatavaŭ u dziońniku ŭ listapadzie 1822 hoda adzin vizitatar katalickich parafij u Biełarusi, pravincyjał ordena daminikancaŭ, imia jakoha, na žal, nieviadomaje:
«Lida zastałasia pa pravaj ruce. Načavali my ŭ karčmie ksiandzoŭ-pijaraŭ. Karčma była b całkam zručnaj, kali b nie prusaki — kazurki, zaniesienyja z hłybini Rasii ŭ Litvu. Hetyja kazurki zavucca prusakami tamu, što jany tut źjavilisia hetkim čynam: byli pryniesienyja azijackimi ordami padčas pachodu ruskich na Prusiju ŭ vaładarańnie carycy Lizaviety».
Takim čynam, u adroźnieńnie ad pačatku XVIII stahodździa, praz sto hadoŭ prusaki ŭ nas byli ŭžo dobra viadomyja i mocna dapiakali žycharam histaryčnaj Litvy. Ale źjaŭleńnie ich miascovyja ludzi atajasamlivajuć nie z Prusijaj, jak ruskija, a z Rasijaj. Prytym tak było nie tolki tut, ale i dalej na zachad. Niezdarma ž u Hiermanii i Čechii rudych tarakanaŭ-prusakoŭ i dahetul nazyvajuć «ruskimi» (pa-niamiecku: russen, pa-češsku: rus).
Imia voraha
Ale cikava pry hetym, što jak «ruskich» hetych nasiakomych usprymajuć tolki ŭschodnija niemcy, a na zachadzie Hiermanii pašyranaja inšaja jaho nazva: franzose (francuz). I ŭsio heta navodzić na dumku, što ŭ roznych, časam uzajemavyklučalnych nazvach naŭrad ci adlustroŭvajecca realnaje, a nie lehiendarnaje pachodžańnie kazurak. Bo siońnia dobra viadoma, što nasamreč tarakany-prusaki byli zaniesienyja ŭ Jeŭropu (u tym liku i ŭ hiermanskuju Prusiju) u ChVIII stahodździ z paŭdniovaj Azii.
A tłumačeńnie moža być takoje. Pranikajučy ŭ Jeŭropu roznymi šlachami, nasiakomyja mahli źjaŭlacca ŭ roznych krainach praktyčna adnačasova, a pakolki tady ž išli i vojny ź pieramiaščeńniem vialikich masaŭ ludziej, to z hetym ich źjaŭleńnie ŭ ludskich ujaŭleńniach i asacyjavałasia: u niemcaŭ — z prychodam ruskich, u ruskich — ź viartańniem svaich sałdat z Prusii. Pakolki kazurka hetaja niepryjemnaja, bieskarysnaja i navat škodnaja, to całkam łahična, što na jaje pieranosiłasia niepryjaznaść, adčuvanaja da susiednich narodaŭ, što byli histaryčnymi supiernikami. I heta znajšło svajo adlustravańnie ŭ movie dy falkłory.
A heta čorny tarakan, jaki žyŭ u Jeŭropie jašče da prychodu prusaka. Tyja ž niemcy i čechi, jakija prusaka źviazvajuć z Rasijaj, čornaha tarakana nazyvajuć švabskim (niamieckaje schwaben, pa-češsku švábi). Sa źjaŭleńniem prusaka papulacyja čornaha tarakana ŭ Jeŭropie značna skaraciłasia. Shutterstock.com, by Oleksandr Kostiuchenko.
Tarakany -
adny z najbolš staražytnych istot na Ziamli, viadomyja z časoŭ karbonu (paleazojskaja era) — bolš za 350 młn hadoŭ tamu. U pryrodzie jany žyvuć u asnoŭnym u tropikach i subtropikach, ich isnujuć tysiačy vidaŭ. Ale niekatoryja vidy sinantropnyja, to-bok prystasavanyja žyć pobač z čałaviekam. Z-za hetaha jany raspaŭsiudzilisia praktyčna pa cełym śviecie. U našym rehijonie viadomyja ŭ asnoŭnym dva vidy hetych nasiakomych — čorny tarakan i rudy tarakan, jaki časta zaviecca prusakom.
Čorny tarakan (Blatta orientalis) — adnosna vialikaje (daŭžynia cieła da 3 sm, a ŭ peŭnych vypadkach moža dasiahać navat i 5-ci) ciomna-karyčnievaje albo čornaje bliskučaje nasiakomaje. Prusak (Blattella germanica) prykmietna mienšy za svajho surodziča (da 1,5 sm), afarboŭka ŭ jaho śvietła-rudaja ci ciomna-rudaja.
Niahledziačy na pieravahu ŭ pamierach, čornyja tarakany, jakija pasialilisia pobač z čałaviekam raniej za prusakoŭ, zvyčajna prajhrajuć apošnim zmahańnie za žyćciovuju prastoru. Źviazana heta z asablivaściami razmnažeńnia. Samki abodvuch vidaŭ adkładajuć jajki ŭ śpiecyjalnyja chitonavyja kapsuły (aateki), ale kali prusačycha pastajanna nosić jaje z saboj, to samka čornaha tarakana — nie, tamu jejnaja kapsuła bolš zaležnaja ad źniešnich abstavin. Da taho ž čornyja tarakany mienš pładavityja, a ich ličynkam patrabujecca bolš času, kab vyraści ŭ darosłuju asobinu.
Tarakany, asabliva kali ich mnoha, prynosiać čałavieku šmat kłopatu. Jany pieranosiać na łapkach i ŭ kišečniku roznyja chvarobatvornyja bakteryi i jajki hlistoŭ, niekatoryja ludzi majuć alerhiju na ich suchija pareštki i ekskremienty. Akramia taho, hetyja kazurki jaduć i zabrudžvajuć pradukty, psujuć papiarovyja i skuranyja vyraby, a taksama mohuć vyklikać paškodžańni bytavoj techniki, u jakoj robiać svaje hniozdy.
Čałaviek cełyja stahodździ zmahaŭsia z ekspansijaj tarakanaŭ, choć nie skazać, kab byŭ u hetym nadta paśpiachovy. Prymianiałasia i vymarožvańnie (tarakany nie vyžyvajuć pry tempieratury, nižejšaj za —5ºS), i atruta, i inšyja formy ŭździejańnia. Adnak pośpiechi kali i byli, to chutčej łakalnyja. U cełym ža papulacyja zachoŭvała vialikuju kolkaść i ŭsiudyisnaść. Ale z pačatku XXI stahodździa kolkaść tarakanaŭ u kvaterach i inšych čałaviečych budynkach stała rezka skaračacca sama saboj, až da taho, što ciapier hetyja nasiakomyja ŭ Biełarusi ŭžo dastatkova redkija.
Pryčyny sučasnaj depapulacyi tarakanaŭ da kanca niezrazumiełyja, u jakaści tłumačeńnia hetaha fienomiena vysoŭvajucca samyja roznyja viersii. Adnyja tłumačać heta ahulnym palapšeńniem sanitarnaha stanu pamiaškańniaŭ, inšyja — udaskanaleńniem atrutnych srodkaŭ ź ich uździejańniem nie tolki na niepasrednych spažyŭcoŭ, ale i na hienietyčnuju jakaść ich naščadkaŭ i h. d. Surjozna abmiarkoŭvajecca navat takaja viersija, što zhubnymi dla tarakanaŭ mahło stać raspaŭsiudžańnie vysokačastotnaj sotavaj suviazi. U kožnym razie sučasnyja maładyja biełarusy, jak i lidski šlachcič pačatku XVIII stahodździa Leŭ Ilcevič, užo, badaj što, zbolšaha i nie sutykalisia asabista z hetymi «brydkimi žyviołami».
