Jak pry mocnym karalu Reč Paspalitaja asłabła
«Karol, jaki moh sahnuć padkovu», Aŭhust II Mocny staŭ manarcham-mifam. Ale, kali adkinuć lehiendy, jaki śled pakinuŭ u našaj historyi čałaviek, 350-hadovy jubilej z daty naradžeńnia jakoha my sioleta adznačajem? Što pryniesła i da čaho pryviało jaho kiravańnie? Piša Kirył Karluk.
Frahmient partreta Aŭhusta II Mocnaha. Nieviadomy mastak, 1750-ja hady.
Prymaŭka «Za karala Sasa ješ, pi i papuščaj pasa» chadziła ŭ narodzie spačatku jak uspamin pra «stabilnaść» aŭhustaŭskich časoŭ. Ale paśla dla intelektuałaŭ jana stała ŭvasableńniem maralnaha ŭpadku elit dy słabaści samoj dziaržavy.
Saskuju epochu — čas karalavańnia Aŭhusta II i jaho syna Aŭhusta III — tradycyjna ličać najbolšym zaniapadam Rečy Paspalitaj. Samich hetych karaloŭ doŭha ličyli najhoršymi: vypadkovyja, raspuščanyja, čužyncy, jakija nie cikavilisia dziaržaŭnymi spravami Karony i Litvy, a dbali adno pra svaju niamieckuju ajčynu.
Sapraŭdy, toj ža Aŭhust II paśla vybrańnia na tron Rečy Paspalitaj bolš času pravodziŭ u Drezdenie, stalicy Saksonii, i radziej byvaŭ u Varšavie i Harodni, nie kažučy pra Vilniu. Ale ŭvohule Sasy byli ničym nie horšyja i nie lepšyja za svaich papiarednikaŭ na pasadzie, a ŭ kryzisie Rečy Paspalitaj nadta paviarchoŭna vinavacić adno manarchaŭ.
Mara pra karonu
Frydrych Aŭhust pachodziŭ z dynastyi Vietynaŭ (naša nazva «Sasy» pachodzić ad polskaha Sasi — «saksoncy») i źjaviŭsia na śviet 12 maja 1670 hoda ŭ siamji kurfiursta Johana Hieorha III. Jak druhi syn, jon nie pavinien byŭ stać nastupnym uładarom Saksonii, i ź dziacinstva jaho rychtavali da vajskovaj karjery. Za niezvyčajnuju fizičnuju dužaść jon atrymaŭ mianušku Mocny.
Ale raptoŭnaja śmierć starejšaha brata ad vospy niečakana zrabiła Frydrycha Aŭhusta ŭładarom adnaho z samych zamožnych niamieckich kniastvaŭ. Asabistych ambicyj Aŭhusta całkam chapiła, kab nie tolki adpaviadać novamu tytułu, ale i pretendavać na bolšy, karaleŭski.
I chutka mahčymaść źjaviłasia — u suviazi sa śmierciu ŭ 1696 hodzie Jana III Sabieskaha i vybarami novaha manarcha ŭ Rečy Paspalitaj. Kankurentnyja mahnackija hrupoŭki padčas vybaraŭ u zaležnaści ad biahučaj kanjunktury rabili svaje staŭki na roznych kandydataŭ, siarod jakich zvyčajna byli i pradstaŭniki manaršych damoŭ Jeŭropy (padrabiaźniej pra heta hł. u artykule «Vybary karala: jak funkcyjanavała niazvykłaja dla tahačasnaj Jeŭropy madel Rečy Paspalitaj» u № 1/2018 «Našaj historyi»).
Padčas vybaraŭ 1697 hoda pradstaŭniki prynca Kanci, kankurenta Aŭhusta II, ščodra asypali šlachtu padarunkami i hrašyma. U adkaz saksonskaja dypłamatyja taksama nie paškadavała srodkaŭ i abiacańniaŭ. Frydrych Aŭhust nie spyniŭsia navat pierad tym, kab źmianić vieru, — pierajšoŭ ź luteranstva ŭ katalicyzm. Prapahanda žvava pracavała, imknučysia pradstavić jaho ŭ vobrazie sarmata — «svajho» pa duchu dla miascovaj šlachty. Fota Wikimedia Commons.
Pa vynikach hetych vybaraŭ adbyłasia padvojnaja elekcyja, kali mienšaja častka šlachty abviaściła karalom saksonca, a bolšaja — francuzskaha kandydata, prynca Kanci. Ale, skarystaŭšysia tym, što pieramožca vybaraŭ doŭha adsutničaŭ u Rečy Paspalitaj, Frydrych Aŭhust sabraŭ saksonskaje vojska i rušyŭ na Krakaŭ.
Karanavaŭšysia ŭ Krakavie pad imieniem Aŭhusta II, novy manarch złučyŭ Saksoniju i Reč Paspalituju pad adnym skipietram, što stvaryła całkam novuju kanfihuracyju sił u rehijonie. Adno što tolki tron dziaržavy, dzie z karalom nichto nadta nie ličyŭsia, mała zadavalniaŭ Aŭhusta II.
Aŭhuściejšyja płany
Tamu ambitnaj metaj Aŭhusta II byli ŭsiebakovyja reformy, prajekt jakich karol nazvaŭ «Jak pieratvaryć Polšču ŭ kvitniejučy i pavažany susiedziami kraj». Jon prapanoŭvaŭ pašyryć karaleŭskuju ŭładu, admianić liberum veto, stvaryć fłot, raźvivać handal i manufaktury, spryjać navucy i adukacyi, pavialičyć i madernizavać armiju, stvaryć sistemu sučasnych fartyfikacyj uzdoŭž miežaŭ.
Adnak prajekt pravaliŭsia. Mahnaty nie pažadali dzialicca svaimi pravami z karalom. Nie spryjała reformam i reputacyja samoha Aŭhusta Mocnaha, jaki nie trymaŭsia svajho słova, adstupaŭ ad abiacańniaŭ i časta źmianiaŭ svaje pohlady.
Tady Aŭhust II pasprabavaŭ uzmacnić svaju ŭładu praz zamiežnapalityčnyja manieŭry. I ŭ pieršyja hady damohsia peŭnych pośpiechaŭ. Tak, u 1698 hodzie prajšła kampanija vojskaŭ Saksonii, Karony i Litvy suprać tatar. Pa Karłavickim miry 1699 hoda ŭ skład Rečy Paspalitaj narešcie viarnuŭsia Kamianiec-Padolski, zachopleny turkami za čverć stahodździa da taho. Sojm 1699 hoda farmalna adznačyŭ zamireńnie karala z apazicyjaj.
«Saksonski Hierkules» suprać «Paŭnočnaha Lva»
U 1697 hodzie na šviedski pasad uzyšoŭ piatnaccacihadovy Karł CHII. Junacki ŭzrost manarcha stvaryŭ iluziju, nibyta raniej mahutnaja Šviecyja stanie lohkaj zdabyčaj dla susiedziaŭ. Rasija i Danija maryli pavialičyć svaje terytoryi jaje koštam. Ułasnyja płany mieŭ i Aŭhust II: Inflanty, piarlinaj jakich byŭ bahaty partovy horad Ryha, mahli b stać spadčynnym vałodańniem Vietynaŭ i bolš ščylna źviazać dynastyju z Rečču Paspalitaj.
Šlachta nie vykazvała nijakaj zacikaŭlenaści ŭ novaj ryzykoŭnaj vajnie, i karol nie atrymaŭ na heta zhody sojma. Tamu jon uziaŭ saksonskaje vojska i samastojna ŭvarvaŭsia na terytoryju Inflantaŭ, uziaŭšy ŭ abłohu Ryhu. Hety krok prynios dramatyčnyja dla ziamiel Rečy Paspalitaj vyniki.
Sajuźniki Aŭhusta Rasija i Danija taksama vystupili suprać Šviecyi. Ale juny šviedski karol akazaŭsia nie taki i słaby. Vysadka šviedaŭ na vostravie Ziełandyja vymusiła vyjści z vajny Daniju. U listapadzie 1700 hoda Karł CHII razhramiŭ rasijskuju armiju, jakaja trymała ŭ abłozie Narvu. Letam 1701-ha šviedy raźbili saksonska-rasijski korpus u bitvie na Dźvinie. Vajna zaciahnułasia i pryniesła značnyja straty.
Adny — da Sasa, druhija — da Lasa
Pakolki napad na Ryhu adbyŭsia z terytoryi Rečy Paspalitaj, Karł CHII ličyŭ, što maje poŭnaje prava ŭvieści na jaje vojski. Na šviedski bok pierajšli Sapiehi, jakija imknulisia da adnaŭleńnia svaich pazicyj u VKŁ, a respublikancy pačali ŭskładać nadziei na dapamohu Rasii.
Ale zaniaćcie Varšavy i pieramoha nad polska-saksonskim vojskam u bitvie pad Klišavam u lipieni 1702 hoda nie dapamahli Karłu CHII atrymać poŭny kantrol nad Rečču Paspalitaj. Tady šviedski karol hałasami častki šlachty abviaściŭ ab detranizacyi Aŭhusta II i abrańni karalom poznanskaha vajavody Stanisłava Laščynskaha. Inšaja častka šlachty z hetym nie pahadziłasia. U vyniku dla našych ziamiel vajna nabyła charaktar hramadzianskaj, a praciŭniki naŭprost vykarystoŭvali resursy krainy dla dasiahnieńnia svaich met. Jak kazali, «adny — da Sasa, druhija — da Lasa» (Laščynskaha).
Uvarvańnie šviedskaj armii ŭ Saksoniju ŭ vieraśni 1706 hoda vymusiła Aŭhusta II farmalna adračysia karony Rečy Paspalitaj i vyjści z vajny. Ale jon prosta čakaŭ zručny momant.
Taki momant nastupiŭ paśla razhromu šviedaŭ pad Pałtavaj u 1709 hodzie. Aŭhust II viarnuŭsia da ŭłady, ale vialikaja častka palityčnaj elity dekłaravała łajalnaść rasijskamu caru Piatru I. Toj znajšoŭ da jaje padychod, abviaściŭšy siabie abaroncam «załatych volnaściaŭ». Rasijskija vojski nie śpiašalisia pakidać terytoryju Rečy Paspalitaj.
32 hrošena (dvajny hulden) z vyjavaj matylka. Drezdenskaja mieńnica, pačatak XVIII stahodździa. Raniej ličyli, što tajamničaja manieta pryśviečana hrafini Hańnie Kanstancyi fon Koziel, aficyjnaj favarytcy Aŭhusta II Mocnaha. Zaraz ličycca, što nasamreč manieta vybitaja paśla adračeńnia Aŭhusta II u 1706 hodzie i była palityčnym pasłańniem: pieraŭvasableńnie matylka z kukałki aznačaje žadańnie viarnuć karonu, a niezvyčajnyja try pary kryłaŭ — heta Polšča, Litva i Saksonija. Z pryvatnaj kalekcyi.
Paŭnočnaja vajna pryniesła krainie žachlivyja demahrafičnyja i materyjalnyja spustašeńni. Tolki z-za epidemij i hoładu nasielnictva VKŁ skaraciłasia bolš čym na tracinu.
Znoŭ reformy: apošni arhumient karala
U 1710 hodzie adbyłosia farmalnaje adnaŭleńnie ŭłady Aŭhusta II. Nichto sa šlachty nie piarečyŭ, što mienavita jon moža prynieści stabilnaść i mir krainie. Tolki šlachta nie chacieła nijakich reformaŭ, na jakich nastojvaŭ karol.
Aŭhust Mocny vyrašyŭ dziejničać inakš. U kancy 1713-ha saksonskaje vojska ŭstupiła ŭ miežy Rečy Paspalitaj — karol raźličvaŭ siłaj damahčysia praviadzieńnia reformaŭ. U 1715-m častka mahnataŭ i šlachty, niezadavolenaja sprobami Aŭhusta II uzmacnić karaleŭskuju ŭładu, utvaryła Tarnahrodskuju kanfiederacyju. Razharnułasia vajna, dzie saksoncy byli vymušanyja dziejničać amal bieź miascovaj padtrymki.
Praz hod kanfiederaty źviarnulisia pa dapamohu da Piatra I. U vyniku pad ciskam rasijskich vojsk Aŭhust II byŭ vymušany pajści na pieramovy. U 1717 hodzie pad dyktoŭku Rasii adbyŭsia adnadzionny Niamy sojm — nazvany tak tamu, što rašeńni prymalisia biez abmierkavańnia.
Baraćba za kampramis
Adnym z hałoŭnych rašeńniaŭ Niamoha sojma było ŭviadzieńnie pastajannaha dziaržaŭnaha padatku na vajskovyja patreby. Upieršyniu ŭ historyi Rečy Paspalitaj źjaviłasia rehularnaje vojska i stałaja sistema pałkoŭ. Da taho ž sojm padrezaŭ uładu hietmanaŭ, sienata i funkcyi sojmikaŭ, karupcyja i svavolstva jakich uzrušała navat šlachtu. Zabaranialisia kanfiederacyi.
Ale hałoŭnym było toje, što šlachta i Rasija praciahnuli punkt pra mocna abmiežavany pamier armii: Reč Paspalitaja mahła ŭtrymlivać nie bolš za 16 tysiač žaŭnieraŭ. Ličba absalutna nie adpaviadała patrebam takoj vialikaj dziaržavy, i heta rabiła jaje biezabaronnaj u hieapalityčnych hulniach mahutnych susiedziaŭ.
Frahmient saksonskaha paštovaha słupa ŭ Zienftenbierhu. 1730 hod. Hierby Rečy Paspalitaj i Saksonii z karaleŭskaj manahramaj A.R. (łacinskaje Augustus Rex — karol Aŭhust) na paštovym słupie. Takija słupy z paznačeńniem adlehłaści byli ŭstalavanyja pa ŭsioj Saksonii padčas adnaŭleńnia i budaŭnictva paštovych traktaŭ i stali prykładam dla ŭsioj Jeŭropy. Uzornaj ličyłasia i sama saksonskaja paštovaja słužba. Fota Wikimedia Commons.
Aŭhust II pasprabavaŭ znajści vyjście. Samyja bajazdolnyja častki karonnaha i litoŭskaha vojska kolkaściu kala 10 tysiač žaŭnieraŭ byli časova vyviedzienyja z-pad ułady hietmanaŭ i pieradadzienyja pad kamandavańnie talenavitaha saksonskaha fieldmaršała Jakaba Hienrycha fon Fleminha. Usie jany byli fundamientalnym čynam refarmavanyja pavodle saksonskaha ŭzoru. Aktyŭna madernizavałasia ŭzbrajeńnie. Razam z saksonskim vojskam heta ŭžo byŭ značny vajskovy patencyjał. Pruski ambasadar u Varšavie adznačyŭ: «Zakładzieny vydatny fundamient pad absalutnuju ŭładu. Karol… damohsia karyści ŭ takich punktach, jakich da jaho nivodzin z polskich karaloŭ až da Žyhimonta Aŭhusta nie mieŭ».
Aktyŭnaj pazicyja Aŭhusta II zastavałasia i na zamiežnapalityčnaj arenie. U 1714 hodzie byli ŭstalavanyja dobrasusiedskija adnosiny z Turcyjaj. Z padtrymkaj Aŭstryi ŭ 1720 hodzie ŭdałosia damahčysia kančatkova vyviadzieńnia rasijskich vojskaŭ.
Hulnia biez vyniku
Adnoj z navacyj Niamoha sojma było niedapuščeńnie stvareńnia niejkaha farmalnaha sajuzu pamiž Saksonijaj i Rečču Paspalitaj (jak, naprykład, Lublinskaja unija). Karol, jaki jakraz maryŭ pra taki sajuz, razhladaŭ heta tolki jak časovuju pieraškodu. Jon abraŭ taktyku miakkaj siły, imknučysia stvaryć ciesnyja suviazi pamiž elitami paduładnych ziamiel, spryjaŭ naroščvańniu kulturnych suviaziaŭ. Paralelna Aŭhust II sprabavaŭ vybudoŭvać adnosiny z roznymi mahnackimi hrupoŭkami Rečy Paspalitaj, prasoŭvajučy praz sojmavyja pracedury ideju reformaŭ.
Usio heta nie zastałosia biez uvahi susiedziaŭ. U 1719 hodzie Rasija i Prusija patajemna damovilisia, kab supraćstajać lubym źmienam u palityčnym ładzie Rečy Paspalitaj. Anałahičnych damoŭlenaściej Rasija dasiahnuła sa Šviecyjaj i Aŭstryjaj. Ale hałoŭnym chaŭruśnikam uschodniaj susiedki stała šlachta samoj Rečy Paspalitaj: absalutnaja bolšaść sojmaŭ u saskija časy była sarvanaja praz liberum veto. Z-za pazicyi mahnataŭ navat vajskovyja reformy Aŭhusta II nie dali žadanaha doŭhaterminovaha efiektu, i ŭ vojsku da siaredziny XVIII stahodździa zapanavała stahnacyja.
Palityčnaja «hulnia ŭ doŭhuju» Aŭhusta II, jakuju paśla śmierci ŭ 1733 hodzie praciahnuŭ jaho syn Aŭhust III, nie dała plonu. Reformy pasprabuje pravieści ŭ apošniaj čverci XVIII stahodździa ŭžo inšy manarch, ale budzie ŭžo zapozna.
Tron dla aŭdyjencyj. Pierad 1719 hodam. Šykoŭny baročny tron dla aŭdyjencyj Aŭhusta II. Źvierchu źmieščana vyjava sonca — simvał Apałona, jaki lubiŭ karol i nieadnojčy vykarystoŭvaŭ. Heta aluzii na francuzski absalutyzm, i jany nie vypadkovyja. Mienavita hetuju palityčnuju madel Aŭhust II bačyŭ jak idealnuju. Ułada kurfiursta peŭny čas była abmiežavana miascovym łandtaham. Ale, u adroźnieńnie ad Rečy Paspalitaj, dziaržaŭnyja reformy (naprykład, stvareńnie ŭrada — Tajemnaha kabinieta) pieraŭtvaryli Saksoniju ŭ absalutnuju manarchiju. Fota SKD.
66 hadoŭ
Piersanalnaja unija Rečy Paspalitaj i Saksonii praisnavała amal 66 hadoŭ, pakinuŭšy istotny śled u historyi Polščy, VKŁ i Saksonii. Heta byli vielmi roznyja dziaržavy, intaresy elit jakich časta nie supadali z palitykaj Aŭhusta II i Aŭhusta III. Bolš hłybokim suviaziam miž krainami nie spryjali i inšyja pryčyny: adroźnieńni ŭ palityčnym ładzie, relihii, rozny ŭzrovień ekanamičnaha raźvićcia, adsutnaść supolnaj miažy, a hałoŭnaje — addanaść polska-litoŭskaj šlachty «załatym volnaściam».
Uvohule ž, dla Aŭhusta II, jak i dla bolšaści inšych manarchaŭ jaho času, hałoŭnymi byli dynastyčnyja intaresy i ŭłasnyja vielizarnyja ambicyi. U spałučeńni z zaniapałaj palityčnaj sistemaj krainy abrańnie takoha manarcha nie stała dla Rečy Paspalitaj vyratavańniem. Niezaležna ad asabistych jakaściej karala, jaki byŭ čałaviekam nadzvyčaj składanaj i supiarečlivaj natury.
