«A vały stajać ravuć, dzieŭki sami nie iduć…» Jak kastryravanyja byki byli asnovaj biełaruskaj haspadarki

Fierdynand Ruščyc. Ziamla. 1898 hod.

My tradycyjna ŭjaŭlajem sabie sielanina z płuham, u jaki zaprežany koń. Ale dastatkova hlanuć u staryja dakumienty, i my pierakanajemsia, što jašče 150 hadoŭ tamu vałoŭ u haspadarkach biełarusaŭ było ŭ dva-try razy bolš.

Vały i koni

Voł — heta zvyčajny byk, ale kastryravany. Uvohule, byki — istoty davoli ahresiŭnyja, i prymusić ich ciahać voz ci płuh nielha. Ale paśla kastracyi byk, staŭšy vałom, chutka nahulvaje tłušč, stanovicca spakojnym, pry hetym zastajecca vielmi dužym. Jon mocna źmianiajecca źniešnie — u adroźnieńnie ad zvyčajnych našych bykoŭ, vały majuć vielmi doŭhija vostryja rohi.

U vała pierad kaniom šmat pieravah. Kania ciažej dahladać, jon čaściej chvareje i patrabuje bolš jakasnuju ježu, u pieršuju čarhu avios. Da taho ž u kania słabavataja šyja, a tamu patrebna cełaja sistema darahoj vupražy, kab koń ciahnuŭ płuh abo voz hrudziami. A šyja vała vielmi mocnaja, tamu na jaho nadziajuć prostaje jarmo — čatyrochkutnik z dreva. Kali voł stareje i tracić vartaść jak ciahłavaja žyviolina, to ź jaho možna atrymać i miasa, u toj čas jak z kania — tolki skuru.

Utrymańnie kania abychodziłasia ŭ try-čatyry razy daražej. Zrešty, i kaštavaŭ koń značna daražej. Charakterna, što ŭ biełaruskaj narodnaj kazcy «Miena» niepraktyčny dzied, kupiŭšy na sabranyja hrošy kania, viadziecca na prapanovy abmianiać jaho na inšych svojskich žyvioł, prytym pry kožnaj nastupnaj mienie prajhraje, atrymlivajučy ŭzamien bolš tannuju žyviolinu. Pieršaja sa zroblenych mienaŭ — akurat kania na vała.

Ale razam ź pieravahami jość u vała i vialiki minus — jon nadta marudny. Čałaviek, jaki idzie chutkim krokam, lohka abhonić voz, zaprežany vałami, bo toj suniecca z chutkaściu ŭsiaho 2—3 kiłamietry na hadzinu. Da taho ž koń — žyviolina bolš univiersalnaja, jon nadajecca dla vykanańnia bolšaj kolkaści rabot.

Ad roskvitu da zaniapadu

U Piscovaj knizie Hrodzienskaj karaleŭskaj ekanomii siaredziny XVI stahodździa vały padajucca jak asnoŭnaja ciahłavaja žyvioła. Zamožny sielanin mieŭ u svajoj haspadarcy zazvyčaj adnaho-dvuch koniej i troch-čatyroch vałoŭ.

Prajšło trysta hadoŭ, i ŭ invientary panskaha dvara Hoža na Niomanie niedaloka ad Hrodna my bačym takuju samuju karcinu. Na 27 sialanskich haspadarak było 34 kani i až 74 vały. Suadnosiny kolkaści vałoŭ i koniej zachoŭvalisia stahodździami. Z taho ž invientara bačna, što vałoŭ vykarystoŭvali dla voryva, a koniej — dla bolš lohkaj, ale chutkaj pracy, naprykład baranavańnia.

Z druhoj pałovy XIX stahodździa voł pakrysie źnikaje ź biełaruskich paletkaŭ. Uvodzilisia novyja mietady apracoŭki ziamli, źjaŭlalisia bolš sučasnyja sielskahaspadarčyja prystasavańni. Da taho ž sielanin paśla admieny pryhonu krychu pabahacieŭ, a va ŭmovach chraničnaha niedachopu ziamli jaho ŭžo bolš cikaviła chutkaść vykanańnia rabot, a nie ich maštab. I tut vały byli koniam nie kankurenty.

Ale i ŭ pieršaj pałovie XX stahodździa voryva na vałach było jašče całkam zvyčajnaj spravaj. Pra heta śviedčyć choć by toje, nakolki ich vobraz šyroka prysutničaje ŭ tvorach biełaruskich paetaŭ, asabliva ŭ žanry bajki. Viadomyja bajki Janki Kupały «Mikita i vały», «Sacha i vały» (1910 hod), Kandrata Krapivy «Voł i avadzień» (1923 hod).

Akramia taho, praz našyja ziemli kožnaje leta prahaniali tysiačy vałoŭ z Ukrainy. Hnali ich na poŭnač, u Prusiju, kab tam zabić na miasa i moram adpravić u pramysłovyja harady Jeŭropy.

Za adzin siezon voł dajści da Prusii nie paśpiavaŭ, tamu ŭ vakolicach Hrodna zmučanych, chudych žyvioł razdavali pa sialanskich haspadarkach.

Sialanie puskali vałoŭ na pašu, vykonvali na ich usie svaje raboty, a nastupnym letam pieradavali nazad ukrainskim pahonščykam, bieručy sabie novuju paru. Z takoha abmienu vynikała ŭzajemnaja karyść: voł prychodziŭ da Karalaŭca syty i ŭkormleny, a biełaruski sielanin moh na im viasnoju ŭzarać svaje paletki.

Para vałoŭ na Saročynskim kirmašy va Ukrainie. Fota: Wikimedia Commons.

Kałhasnaja miechanizacyja kančatkova śpisała vałoŭ jak pracoŭnuju adzinku. Choć navat da pačatku 1960-ch ich jašče možna było pabačyć dzie-nidzie na Paleśsi.

Zastałasia adna pamiać

Siońnia vały va ŭsioj Jeŭropie — vialikaja redkaść. Naprykład, u Anhlii zastałasia tolki adna para vałoŭ, na jakich čas ad času aruć pole na paciechu turystam. U Polščy ŭ navukova-daśledčym instytucie zaatechniki ŭ miascovaści Adžachova Padkarpackaha vajavodstva taksama trymajuć niekalki žyviolin. Voł Hiektar časam are ziamlu na paciechu turystam dy rekanstruktaram Siaredniaviečča. Ukrainskuju šeruju karovu — parodu, ź jakoj vyhadoŭvali ŭkrainskich vałoŭ i jakaja praktyčna źnikła ŭ 1920-ja, — ciapier sprabujuć adnavić va Ukrainie. U Biełarusi ž siońnia niama, vidać, anivodnaha vała.

Vały rastvarylisia ŭ historyi, ale zastalisia simvałam ciažkaj pracy. Dahetul viadomaja prykazka «pracavać jak voł». Vały časta prysutničajuć u biełaruskich kazkach, i zvyčajna jak stanoŭčyja piersanažy. Adna z kazak tak i zaviecca — «Voł», i jaje hałoŭny hieroj vystupaje jak najbolš razumny, haspadarlivy i pradbačlivy siarod inšych svojskich žyvioł i ptušak: barana, husaka i pieŭnia. U inšaj kazcy, «Chitry voł», jon taksama daścipna abdurvaje cełuju voŭčuju zhraju.

A z tvoraŭ mastactva na hetuju temu najbolš viadomaja karcina našaha ziemlaka Fierdynanda Ruščyca pad nazvaj «Ziamla».

Ruščyc stvaryŭ hety šedeŭr u 1898 hodzie, nazirajučy, jak are na vałach sielanin z vakolic jahonaha rodnaha Bahdanava na Vałožynščynie. Amal usia karcina — masa abłokaŭ, a źnizu — pa čornaj-čornaj ziamli, paŭkruhłaj, jak ziamny šar, uzdymajecca araty z paraj vałoŭ. Kaliści typovy, a siońnia zusim ekzatyčny vobraz staroj Biełarusi. 

 ***

Vały ŭ biełaruskim falkłory

Oj, zaraŭli vały ŭ viarbie,
A ŭ chłopca dzieŭki ŭ hałavie.
Treba baćku pašańku pachać.
Niama času lubu vybirać.
A vały stajać ravuć,
Nočču pčoły nie huduć.
Kolki ŭ dudačku nie duć,
Dzieŭki sami nie iduć.
A vały stajać ravuć,
Dzieŭki sami nie iduć.
Išli vały darohaju,
Dy ŭsie pałavyja,
A za imi čumačańki,
Dy ŭsie maładyja.
Išli vały darohaju,
Dy ŭsie krutarohi,
A za imi čumačańki,
Dy ŭsie čarnabrovy.

 ***

Biełaruskija prykazki i prymaŭki, u jakich zhadvajucca vały

• Jeść za vała, robić za kamara.
• Jak z pana pan, to addaść vały, a jak z mužyka pan, to ździare pastały.
• Z adnaho vała dźviuch škur nie dziaruć.
• Ni kania, ni vała — siadzi, jak pania.
• Hora tabie, vole, kali ciabie karova kole.
• Adzin źješ choć vała, adna chvała.
• Za moram vały doram. (= Tam dobra, dzie nas niama)
• Nahavaryŭ, što na vałovaj škury nie śpisać.

 ***

Kastracyju bykoŭ, jakich płanavali vykarystoŭvać jak ciahłavych žyvioł, pravodzili paśla dasiahnieńnia imi ŭzrostu 1,5—2 hady.

Raniej heta rabić nie rekamiendavałasia: kab voł byŭ mocny i ciahavity, pierad kastracyjaj jon musiŭ vyraści i dasiahnuć poŭnaj pałavoj śpiełaści.

Pravilnaje kastryravańnie bykoŭ i samcoŭ inšych žyvioł vymahała śpiecyjalnych viedaŭ i navykaŭ.

Tamu byli admysłovyja ludzi, jakija zajmalisia hetym prafiesijna. U siezon jany vandravali pa vioskach i prapanoŭvali haspadaram svaje pasłuhi. Siezon masavaj kastracyi samcoŭ chatnich žyvioł (nie tolki bykoŭ) prypadaŭ na viasnu i vosień, bo zimovyja marazy i letniaja śpioka uskładniali zahojvańnie ranaŭ.

Zvalisia admysłoŭcy pa kastracyi žyvioł kanavałami, bo bujnuju žyviolinu pierad praceduraj treba było pavalić dy pakłaści, pazbaviŭšy jaje mahčymaści ruchacca i supraciŭlacca. Adhetul pachodziać i roznyja varyjanty biełaruskaj narodnaj nazvy pracedury — «pakładać», «vykładać», «spakładać». Šyroka raspaŭsiudžanaja ŭ Biełarusi i inšaja nazva dziejańnia — «lahčać» ci «lachčać», ad jakoj pachodziać inšyja najmieńni prafiesii — «lahčyła», «lahčaj», «lahčak».

Kanavały ci lahčyły nie tolki kastryravali žyviołu, ale pry patrebie i lačyli jaje, vykonvali funkcyi sučasnych vieterynaraŭ.

Mienavita prafiesijnym zaniatkam svaich prodkaŭ abaviazanyja sučasnyja nośbity proźviščaŭ kštałtu Kanavał, Kanavałaŭ, Kanavalčyk, Kanavalenka, Kanavalonak ci Lahčak, Lehčakoŭ, Lahčyła, Lahčyłaŭ.

 ***

Voryva na vałach

Ja heta bačyŭ sam, choć adyšło:
Ŭ apošni, moža, raz na biełym śviecie
Išli byki i voryva płyło,
A źvierchu — chmary, čyrvań, siń i viecier…

Iduć pa ŭzhorkach, kruhłych i ciažkich,
Za imi jlśnianyja ŭ advałach miežy…
Jak staražytnyja kniazi, byki
Maju radzimu na kavałki režuć.

Ź niabačnaje łahčyny jduć jany
Da sonca, vietru, chmaraŭ i razłohaŭ,
Na ŭzhorak, vieličny, jak šar ziamny,
By dva paŭmiesiacy, uspłyvajuć rohi.

Zaplušču vočy — i pierada mnoj
Dva cieni jduć pad krumkačynaj zhrajaj,
I režuć śviet narožnaju branioj,
I kapyty — by kraj moj papirajuć.

Białki ŭ kryvi, a kapyty — ŭ hrazi.
I ŭsio zdajecca mnie: naroham-zbrojaj
Byki, jak staražytnyja kniazi,
Maju radzimu na kavałki krojać.

Ŭ śmiarotny čas — niachaj prajšli hady —
Ŭ majo apošniaje saljucca słova,
I serca raździaruć na dźvie pałovy
Abłokaŭ barva, siń, tryvožny dym,
Radzimy tvar, i hordy, i surovy.

Uładzimir Karatkievič, 1973 hod

0

0

0

0

0

0