Kaho nazyvali litoŭskim Hierkulesam
U Nacyjanalnym mastackim muziei ź vialikaha partreta stroha paziraje sivy stary ŭ varanionych daśpiechach. Hety rycar — vialiki hietman litoŭski Juryj Radzivił hierba «Truby», jakoha sučaśniki zvali Pieramožcam, Viktaram, litoŭskim Hierkulesam, piša historyk Andrej Špunt.
Fota: Wikimedia Commons.
U druhoj pałovie XIV stahodździa pad Vilniaj žyŭ Ościk (u chryščeńni Kryścin), i byŭ jon paplečnikam kniazia Vitaŭta Vialikaha. Aŭtohraf Ościka jość pad šmatlikimi dziaržaŭnymi dakumientami, u tym liku aktam Haradzielskaj unii 1413 hoda, kali jon atrymaŭ hierb «Truby».
Ościk pakinuŭ niekalkich synoŭ. Adzin ź ich, Radzivił, i daŭ pačatak znatnamu rodu. Syn Radziviła Ościkaviča, vilenski vajavoda i litoŭski kancler Mikałaj, pa mianušcy Stary, zakłaŭ padmurak mahutnaści rodu, stvaryŭšy łatyfundyju, jakaja abjadnoŭvała Kiejdany, Biržy, Dubinki, Župrany, Hieraniony, Niahnievičy, vołaść Bobryk na Prypiaci i inšyja ŭładańni.
U šlubie z Safijaj z Manividaŭ Mikałaj Radzivił Stary mieŭ čatyroch synoŭ. Małodšy, Juryj, pra jakoha pojdzie havorka, naradziŭsia kala 1480 hoda.
Tryvožnyja časy
XV stahodździe było ščaślivym: byŭ spynieny nacisk kryžakoŭ, słabieli tatary. Ale dziakujučy apošniamu raspraviła plečy Maskva. I pačynajučy z 1492 hoda pačalisia ciažkija vojny za tak zvanuju «ajčynu» — ziemli, jakija i Maskva, i Litva ličyli pa pravie svaimi. Heta byŭ praciah baraćby za «źbirańnie Rusi», jakuju pačaŭ jašče kniaź Alhierd u XIV stahodździ.
U pieršaj (1492—1494) i druhoj (1500—1503) vojnach Vialikaje Kniastva straciła vializnyja terytoryi. Asabliva ciažkim było paražeńnie ŭ bitvie na race Viadrošy ŭ 1500 hodzie, dzie zahinuŭ ćviet našaha rycarstva, a vialiki hietman Kanstancin Astrožski trapiŭ u pałon.
Pačatak vajskovaj karjery Juryja Radziviła prypadaje na treciuju vajnu z Maskvoj. Da hetaha ž času adnosicca i ŭvohule pieršaja zhadka pra jaho. U studzieni 1507 hoda 27-hadovy Radzivił prybyŭ u Krakaŭ na karanacyju novaha karala i vialikaha kniazia Žyhimonta I.
Žyhimont I Stary. Fota: Wikimedia Commons.
Vajna z Maskvoj pačałasia viasnoj, paśla taho jak pasolstva Žyhimonta I va ŭltymatyŭnaj formie zapatrabavała viarnuć zachoplenyja harady i ziemli. U studzieni 1508-ha stanovišča VKŁ uskładniła paŭstańnie Michaiła Hlinskaha, jaki mocna kanfliktavaŭ sa staroj litoŭskaj znaćciu. U mai abjadnanyja siły Hlinskaha i maskoŭskich vojskaŭ trymali ŭ abłozie Miensk, spustašali navakolle i rabili rejdy až da Słonima.
U hety składany čas udałosia ŭciačy z maskoŭskaha pałonu hietmanu Kanstancinu Astrožskamu. Jon uznačaliŭ vojska VKŁ, a jahonaj pravaj rukoj staŭ Juryj Radzivił. Praź niekalki miesiacaŭ baki padpisali pahadnieńnie — miežy zastavalisia niaźmiennymi.
Suprać tatar
U 1511 hodzie litoŭski padčašy Juryj Radzivił nakiravaŭsia ŭ Kijeŭ, kab zaklučyć pieramirje z krymskimi tatarami, što ździejśnili čarhovy nabieh na VKŁ.
Za 150 km ad Kijeva va ŭročyščy Rutka razam sa słuckim kniaziem Juryjem Alelkavičam Radzivił raźbiŭ tataraŭ i vyzvaliŭ šmat pałonnych. A ŭ nastupnym hodzie pad Višniaŭcom na race Haryń (ciapier heta Ciarnopalskaja vobłaść Ukrainy) vojska Kanstancina Astrožskaha razhramiła krymskaha chana Mienhli-Hireja i vyzvaliła 16 000 pałonnych. Radzivił u hetaj bitvie ŭznačalvaŭ kavaleryju na pravym fłanhu.
Suprać Maskvy
Biespaśpiachovym pachodam maskoŭskaha kniazia Vasila III na Smalensk, jaki naležaŭ Vialikamu Kniastvu, pačałasia čarhovaja vajna pamiž Maskvoj i VKŁ vosieńniu 1512 hoda. U červieni 1513-ha maskoŭski kniaź paŭtaryŭ sprobu.
U lutym 1514-ha było pryniata rašeńnie ab trecim pachodzie na Smalensk. U kancy maja maskoŭskija ratniki ŭvarvalisia ŭ VKŁ, a 31 lipienia, paśla niaspynnaha abstrełu z 300 harmat, Smalensk adčyniŭ bramy. Chutka maskoŭcy zaniali Mścisłaŭ, Kryčaŭ, Dubroŭnu, pierajšli Dniapro i Druć i tolki kala Biareziny sutyknulisia ź pieradavymi atradami Astrožskaha.
8 vieraśnia na race Krapiŭnie adbyłasia bitva, viadomaja jak bitva pad Oršaj. Juryj Radzivił uznačalvaŭ u joj lohkuju kavaleryju na pravym fłanhu. Heta ź jaho ŭdziełam adbyŭsia słavuty manieŭr, kali maskoŭskaja kavaleryja była zacisnutaja ŭ bahnistuju dalinu pamiž Dniaprom i Krapiŭnaj i tam źniščanaja.
Dalej vajna viałasia ŭ formie asobnych pachodaŭ uhłyb čužoj terytoryi. U 1517 hodzie Juryj Radzivił udzielničaŭ u pachodzie na Pskoŭščynu, a letam 1518-ha raźbiŭ atrady kniazioŭ Vasila Rastoŭskaha i Vasila Abalenskaha, jakija ruchalisia da Połacka.
Kulminacyjnym u toj vajnie staŭ 1519 hod. Udar z poŭdnia nanieśli sajuznyja Maskvie tatary Bahatyr-Sałtana. Jany razhramili vojska Astrožskaha pad Sakalem na Lvoŭščynie. Paśla hetaha Vasil III z poŭnačy, uschodu i poŭdnia pajšoŭ u kirunku Vilni. Ź vialikimi ciažkaściami vorah byŭ spynieny na linii Kreva — Ašmiany — Miedniki. Pad Krevam trymaŭ abaronu Juryj Radzivił. Prastajaŭšy miesiac, Vasil III paviarnuŭ nazad.
Letam 1520-ha vajennyja dziejańni spynilisia, a praz dva hady było padpisana pahadnieńnie. Smalensk, jaki nazyvali «klučom ad Vilni», pierachodziŭ u skład Maskoŭskaj dziaržavy. Vialikaje Kniastva prajhrała vajnu.
Suprać kryžakoŭ
Polščy ŭ ciažki 1519 hod pašancavała bolš. Teŭtonski vialiki mahistr Albrecht zdoleŭ padrychtavacca da vajny tolki ŭ śniežni. A vajna naśpiavała daŭno. Kali ŭ 1512-m Vasil III uvarvaŭsia ŭ VKŁ, vialiki mahistr, jak vasał Polščy, musiŭ akazać vajennuju padtrymku. Ale nie zrabiŭ hetaha. Da taho ž u 1517 hodzie zaklučyŭ z Maskvoj sajuzny dahavor.
Stomlenaje Vialikaje Kniastva aficyjna nie brała ŭdziełu ŭ zmahańni ź niamieckimi rycarami. Ale Juryj Radzivił prajšoŭ usiu vajnu na čale ŭłasnaha atrada jak hałoŭny pradstaŭnik Vialikaha Kniastva. U vyniku płanamiernaha zachopu haradoŭ i krepaściej Teŭtonski orden straciŭ try čverci svajoj terytoryi.
Za ŭdzieł u vajnie z ordenam karol uznaharodziŭ Juryja Radziviła. Jon staŭ pieršym u VKŁ polnym (palavym) hietmanam, namieśnikam vialikaha hietmana. Jaho ŭłada pašyrałasia na paspalitaje rušańnie, najmanaje vojska, a taksama na paviatovyja i pryvatnyja charuhvy.
Dypłamat i dziaržaŭnik
Pačynajučy z 1508 hoda Juryj Radzivił zajmaŭ šerah važnych pasad. Jon byŭ vialonskim i mejšaholskim namieśnikam (Vialona i Mejšahoła — zamki na terytoryi Litvy), kijeŭskim vajavodam, haradzienskim starastam (namieśnikam), trockim, vilenskim kaštalanam, nadvornym maršałkam. U 1516 hodzie byŭ pryznačany kamisaram pa vyznačeńni polska-litoŭskaj miažy ad Tykocina da Ratna, a ŭ 1522-m — pa demarkacyi miažy pamiž VKŁ i Mazovijaj. Viaršyniaj vajskovaj i palityčnaj karjery Radziviła stała pasada vialikaha litoŭskaha hietmana 1531 hoda.
Da 1530 hoda ŭłada ŭ VKŁ akazałasia ŭ rukach mahnackaha tryumviratu — Albrechta Haštolda, Juryja Radziviła i jahonaha plamieńnika Jana. Značeńnie hetych mahnackich rodaŭ ilustruje popis vojska VKŁ. Radziviły i Haštoldy vystaŭlali tady razam 1 073 końniki, a ŭsio astatniaje vojska, vystaŭlenaje 56-ju kniaziami i panami, naličvała 6 681 vieršnika.
Apošniaja vajna
U 1533 hodzie pamior Vasil III. Tady jakraz abvastryłasia baraćba za ŭładu pry maskoŭskim dvary, uskładnilisia adnosiny z VKŁ. Paśla admovy novaha vialikaha kniazia Ivana IV viarnucca da miežaŭ kanca XV stahodździa na Vilenskim valnym sojmie 1534 hoda było ŭračysta abvieščana pra vajnu z Maskvoj. Vielikakniažackija ŭniviersały pryznačali na 4 krasavika zbor u łahiery pad Mienskam usich charuhvaŭ VKŁ.
Na pačatku leta płanavałasia nanieści ŭdar pa pamiežnych haradach, ale paviety pad svaimi charuhvami pačali «konna i zbrojna» źjazdžacca pad Miensk tolki ŭ lipieni. 1 žniŭnia vialiki hietman zrabiŭ ahlad i zastaŭsia niezadavoleny jakaściu i dyscyplinaj vojska.
Pramarnavany čas źvioŭ na ništo pieršapačatkovyja pieravahi. Maskoŭski ŭrad pry małaletnim Ivanie IV zdoleŭ pieramahčy bajarskuju apazicyju. Tamu vajna ŭ pieršy hod išła ź pieramiennym pośpiecham: nastupali to adnyja, to druhija, ale tryvała zamacavacca nikomu nie ŭdavałasia.
Uzmacniŭšy svajo vojska polskimi najomnikami, u lipieni 1535-ha Juryj Radzivił vyzvaliŭ Homiel, jaki znachodziŭsia pad Maskvoj z pačatku XVI stahodździa. Vojska VKŁ advajavała ŭsiu Sievierskuju ziamlu da Branska i Mhlina. Ale pośpiech byŭ časovym. Na nastupny dzień paśla ŭziaćcia Staraduba kamandziry polskich najomnikaŭ pačali viartacca ŭ Polšču. Hrošaj u VKŁ chranična nie chapała, i płacić najomnikam nie było čym.
Sychod palakaŭ paŭpłyvaŭ na bajavy duch vojska, jakoje taksama pačało adstupleńnie, pakinuŭšy ŭsie zaniatyja ziemli i zachavaŭšy za saboj tolki Homielščynu. Taki stan rečaŭ byŭ zafiksavany pieramirjem 1537 hoda.
Heta była apošniaja vajna «litoŭskaha Hierkulesa». Jašče niekalki hadoŭ Juryj Radzivił, ušanavany za zasłuhi pierad Ajčynaj załatym łancuhom, pakutavaŭ ad ciažkaj chvaroby — u tyja časy chvaroby adroźnivali słaba. Pamior jon paśla Vialikadnia 1541 hoda.
Śled u historyi
Juryj Radzivił dobra bačny z dalečyni stahodździaŭ jak pałkavodziec. A voś jak pra čałavieka viedajem pra jaho niašmat. Viadoma, što lubiŭ raskošu i zaŭsiody atačaŭ sabie pyšnym i šmatlikim počatam. U toj ža čas pakinuŭ pra siabie pamiać i jak nabožny viernik i miecenat: «Niamała na chvału Božuju pabudavaŭ kaściołaŭ… Pačynajučy ź Vierbnaj niadzieli i až da Vialikadnia znachodziŭsia ŭ kaściole ŭ rozdumie i malitvach. A kali ŭ hety čas byŭ u Vilni, to, kab jamu nichto nie zaminaŭ, maliŭsia ŭ klaštary».
Nie mienš znakamitymi stali naščadki Juryja Radziviła. Uvohule «litoŭski Hierkules» byŭ žanaty dvojčy, ale dziaciej (syna Mikałaja i dačok Hannu i Barbaru) mieŭ tolki ŭ druhim šlubie — z Barbaraj, dačkoj padolskaha vajavody Paŭła Koli.
«Hierkulesaŭ» syn Mikałaj ź mianuškaj Rudy (1512—1584) zajmaŭ mnohija prestyžnyja pasady, zdabyŭ na poli bitvy niekalki słaŭnych pieramoh. Jon atrymaŭ dla svajoj častki rodu tytuł kniazia Śviatoj Rymskaj impieryi «na Biržach i Dubinkach».
A pra dačku Juryja Barbaru (1520—1551) čuli ŭsie. Jana stała spačatku kachankaj, a paśla i žonkaj apošniaha ź Jahiełonaŭ, Žyhimonta Aŭhusta, naprykancy svajho karotkaha žyćcia pabyŭšy navat vialikaj kniahiniaj i karalevaj.
Barbara Radzivił. Fota: Wikimedia Commons.
***
Haradzielskaja unija — sajuz Vialikaha Kniastva Litoŭskaha z Polščaj, zaklučany ŭ 1413 hodzie ŭ zamku Haradło na race Buh. Byŭ zaklikany ŭmacavać sajuz dźviuch dziaržaŭ paśla pieramožnaha Hrunvalda. Padčas zaklučeńnia unii 47 katalickich šlachieckich rodaŭ z VKŁ upieršyniu atrymali hierby.
***
Nadvorny maršałak VKŁ Michaił Lvovič Hlinski ŭ pačatku XVI stahodździa byŭ adnym z favarytaŭ vialikaha kniazia. Ale paśla śmierci Alaksandra Jahiełončyka, pry jahonym bracie Žyhimoncie, Hlinski z favarytaŭ vypaŭ. Tady jon z prychilnikami vystupiŭ sa zbrojaj u rukach, jaho ŭ svaich metach pačali vykarystoŭvać krymskija tatary i maskoŭcy. Paśla zaklučeńnia miru ŭ vieraśni 1508-ha Hlinski z bratami i vasałami pierabraŭsia ŭ Maskvu. Jaho plamieńnica Alena stanie mamaj Ivana Žachlivaha.
***
Pasada padčašaha była vielmi prestyžnaja. Toj, chto jaje zajmaŭ, musiŭ karystacca poŭnym davieram uładara, bo siarod inšaha padavaŭ vialikamu kniaziu napoi, papiarednie pakaštavaŭšy ich sam.
***
Zachop pałonnych (pa-tatarsku — jasyr) byŭ važnaj krynicaj dachodu Krymskaha chanstva. Pałonnyja pradavalisia ŭ asnoŭnym dla pracy na tureckich halerach. Tych, chto tudy patrapiŭ, ekspłuatavali nastolki biaźlitasna, što na rabskuju siłu, kab mianiać źniasilenych i pamierłych, isnavaŭ pastajanny popyt.
Pałonnych tatary źviazvali abo pryviazvali da žerdak, hnali ich razam z zachoplenaj žyviołaj. Naturalna, daloka nie kožny moh fizična vytrymać nastolki składanyja ŭmovy transparciroŭki. Kali kamu ščaściła paźbiehnuć adpraŭki na halery i zastacca ŭ Krymie, to praz 5—6 hadoŭ pałonnych adpuskali. Častka puskała karani na novaj radzimie.
***
Namieśnik, vajavoda, starasta — paŭnamocnyja pradstaŭniki vialikaha kniazia na asobnych terytoryjach.
Kaštalan (ad łac. castellum — zamak) — kamiendant krepaści, horada abo zamka, načalnik harnizona. Taksama vykonvaŭ u miežach zamka sudovyja abaviazki.
Nadvorny maršałak — uradnik, jaki kiravaŭ haspadarčymi spravami vielikakniaskaha dvara.
