Čamu Skaryna nie navažyŭsia vydać Bibliju narodnaj movaj
6 žniŭnia 1517 hoda Francysk Skaryna vydaŭ svaju pieršuju knihu — «Psałtyr». Ale, akazvajecca, pra samoha Skarynu my viedajem zusim mała, kaža doktar histaryčnych navuk Hieorhij Halenčanka. Vakoł imia Skaryny bolej mifaŭ, stvoranych papularyzatarami, čym pravieranych źviestak. Niekatorymi svaimi dumkami navukoviec padzialiŭsia z čytačami «Našaj Nivy».
Skaryna i Antyčnaść
Petr Vojt, historyk češskaha knihadrukavańnia, vykazaŭ ideju, ź jakoj by ja paspračaŭsia. Što Skaryna byŭ ideołaham Adradžennia, Reniesansu ŭ zachodnieieŭrapiejskim razumieńni. Ale Adradžennie — heta kulturnaja tradycyja, jakaja abapirajecca na antyčnyja tradycyi, a jany nie praśviečvajucca ŭ dziejnaści Skaryny. U toj čas, kali pracavaŭ Skaryna, termin «Jeŭropa» nie datyčyŭ ziemlaŭ Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, tym bolš tak zvanych «ruskich» ziemlaŭ.
Ci moh być katalikom
Imia Francysk — katalickaje, ale miaščanskaje połackaje asiaroddzie, ź jakoha vyjšaŭ Skaryna, było pieravažna pravasłaŭnaje. Imiony jaho svajakoŭ majuć pravasłaŭnaje hučańnie — Ivan, Łuka. Francyskaŭ niama. Choć, miž inšym, miaščanstva, asabliva ŭ bujnych haradach, było najbolš ruchomym u sensie ŭspryniaćcia, talerantnaści. Jany ž handlavali z Zachadam, z Poŭnačču, z Ryhaj. Mahli i adrazu dać jamu takoje imia, ale ŭsio adno heta patrabavała b niejkaha impulsu.
Skaryna moh vučycca ŭ katalickaj škole. U toj čas u Połacku byli pryvatnyja katalickija škoły, jakija vučyli niemcaŭ, što vybiralisia ź Livonii. Pakolki jany handlavali z Połackam, jany chacieli viedać movu. Taksama ŭ Połacku byŭ biernardzinski klaštar, zasnavany ŭ kancy XV st., i jon pravodziŭ aktyŭnuju dziejnaść. Navat maskoŭski kniaź Ivan IV skardziŭsia, što praź biernardzinaŭ Połack staŭ rassadnikam katalickich tendencyj.
Staŭleńnie da narodnaj movy
Skaryna byŭ vierujučy čałaviek, jon dumaŭ, što Biblija pradyktavanaja Hospadam Boham. Prosta treba znajści samyja staražytnyja rukapisy. U toj čas u VKŁ nie było praktyki vykarystańnia narodnaj movy ŭ duchoŭnaj śfiery. U kancylarskaj — tak, prasunulisia, vydali Statut.
Tamu asnoŭny tekst Skaryna imknuŭsia zachavać. Užo pradmovy — tak, jon piša bolš žyvoj movaj, jak i svaje papraŭki na palach, tłumačeńni dla «paspalitaha ludu jazyka ruskaha». Tut na jaho paŭpłyvali, napeŭna, i husickaja tradycyja, i talerantnyja tradycyi ŭ samoj Prazie. Ale sam tekst Biblii jon imknuŭsia pieradać najbolš dakładna. Tolki kali nie znachodziŭ terminaŭ, jakija ŭlivalisia absalutna aŭtamatyčna ŭ tekst, jon moh uklučyć i słova biełaruskaje. Movaznaviec Arkadź Žuraŭski byŭ śpiecyjalistam kłasnym: jon davioŭ, što asnoŭnaja słoŭnaja struktura Skarynavaj Biblii — carkoŭnasłavianskaja.
Skaryna i cenzura
Kali Skaryna pačaŭ drukavać svaje knižki ŭ VKŁ, jany źmianilisia navat pa movie. Užo mienš adčuvańnia było, što vykarystoŭvajecca žyvaja havorka. Bo Skaryna trapiŭ u asiarodździe, jakoje bolš kantralavałasia. Vilnia nie była ŭ toj čas častkaj rehijona Uschodniaj Jeŭropy, kudy zaličajuć i Ukrainu, i Biełaruś. Tamu da dziejnaści Skaryny, jaki drukavaŭ słavianskija knihi, tam stavilisia jak da staronniaj, dziŭnaj, niepatrebnaj. Hałoŭnuju rolu tut adyhryvaŭ vilenski biskup Jan, pazašlubny syn karala Žyhimonta I. Jon choć i apiakaŭ Skarynu, ale karystaŭsia im u svaich metach.
Jon i sam vydavaŭ malitoŭnyja knihi na łacinie, ale drukavaŭ ich vyklučna ŭ Krakavie, a nie ŭ Vilni.
Ci byŭ vydatnym lekaram
Kali b heta było tak, nie tak prosta jaho adpuściŭ by vilenski biskup Jan u Kionihśbierh. Akramia taho, davajcie pahladzim na daty śmierci jahonych miecenataŭ. Jakub Babič da 1530-ha ŭžo nie žyŭ, u hety ž pieryjad pamior Bahdan Onkaŭ, kala 1525 pamior i Juryj Adviernik, z žonkaj jakoha paśla ažaniŭsia Skaryna. I jana pamierła kala 1529 hoda taksama. Abo jany byli značna starejšyja, abo ŭ ich byŭ kiepski lekar.
Čamu Praha
U Čechii byli ŭžo biblejskija vydańni ŭ abramleńni, jakija navukoŭcy vyznačajuć jak «miakki husizm». To bok Husa ŭžo daŭno niama, jaho zamaskiravanyja prychilniki jašče byli. Vydali Bibliju češskija miaščanie, davoli zamožnyja, u Vieniecyi, 1506 hod. Hetaj knihaj karystaŭsia i Skaryna. Husizm byŭ rodapačynalnikam paźniejšaj Refarmacyi.
Svajoj drukarni ŭ Prazie ŭ jaho nie było, jon nie moh jaje zasnavać, bo ŭpieršyniu sutyknuŭsia z hetaj spravaj, jana jaho zacikaviła. Byli kampańjony ź Vilni — Bahdan Onkaŭ, Jakub Babič, jakija, mahčyma, finansavali. Bahdan Onkaŭ byŭ synam radcy mahistrata vilenskaha. Jon handlavaŭ z Čechijaj suknom. Viedaŭ, što tam zarpłaty dobryja, tavar razychodzicca, mahčyma, pojdzie i knižka drukavanaja. Skaryna zdorava patraciŭsia na svajo vydańnie — heta nie tak prosta, vydavać kožny hod pa takoj knizie. Akramia taho, treba było apłačvać pracu ramieśnikaŭ.
Čamu vyjechaŭ z Prahi? Dumaju, raźliki na toje, što knihadrukavannie budzie davać prybytak, budzie karjeraj, nie spraŭdzilisia. Miecenaty stali mienš jaho padtrymlivać.
Bibliju drukavali jaŭrei i niemcy?
Pamyłka Vojta i paplečnikaŭ — ličyć hraviury i šryfty Skaryny jaho ŭłasnaj pracaj. Na moj pohlad, heta pamyłkovy padychod, i voś čamu. Vialikija inicyjały draŭlanyja, jany patrabavali apracoŭki ramieśnickaj, vielmi adroźnivajucca [u roznych knihach], nie majuć adzinstva. I hraviury nie majuć adzinstva. Sam Skaryna nie moh hetaha zrabić, heta rabili ramieśniki, jakich jon najmaŭ. Niekatoryja hraviury majuć dačynieńnie da Dziurera, niekatoryja doški pastupali niepasredna ź Niurnbierha.
Niezrazumieła, chto ž pracavaŭ u jaho drukarni. Naniać pamiaškańnie, apłacić jaho Skaryna moh, kali pryjechaŭ z hrašmi ŭ Prahu. Jość viersija, u Prazie ŭ toj čas pačynała razvivacca iudziejskaje knihadrukavańnie, mahčyma, niekatoryja jaho pradstaŭniki, nie majučy raboty, mahli pracavać u Skaryny.
A druhaja viersija, jakoj prytrymlivajecca Vojt, što heta była drukarnia Paŭła Sieviaryna, jakaja jakraz u 1517—1519 nie pracavała. Ale Skaryna moh naniać tolki pamiaškańnie ŭ Sieviaryna, a ŭziać na pracu moh kaho zaŭhodna — i niemcy mahli pracavać.
Inšaje pytańnie: chto finansavaŭ jaho vučobu? Za svaje hrošy ŭ Krakaŭ jon jašče moh vybracca: jaho brat Ivan dobra zarablaŭ na handli, baćka byŭ pradprymalny čałaviek. Ale adkul atrymaŭ hrošy, kab pajechać u Paduju, u Daniju? Bahdan Onkaŭ nie paciahnuŭ by, i ŭ jaho zacikaŭlenaści ŭ takoj intelektualnaj dziejnaści nie było. Značyć, byli vyšejšyja apiekuny.
Zdavaŭ na doktara eksternam?
Pra Paduju dahetul nie vyśvietlena prablema: ci pracavaŭ Paduanski ŭniviersitet u 1512 hodzie. Nieviadoma, vučyŭsia Skaryna tam ci nie. U toj čas išła pałasa italjanskich vojnaŭ.
Ekzamien jon vytrymaŭ u 1512 hodzie. Abo jon zapłaciŭ, kab sabrać kalehii, prajści niekalki hetych etapaŭ i zdać «eksternam».
Miedycynie akademičnaha ŭzroŭniu Skaryna vučyŭsia ŭ Krakavie. Tam u toj čas užo pracavali kafiedry, ale jany jašče nie atrymali papskaha paćvierdžańnia, tamu nie mahli davać takoha statusu. Moh vyvučać i ŭ Kapienhahienie, ale tam pahareŭ fond univiersiteta i zachavalisia dakumienty tolki z 1611 hoda.
«Ludziam jazyka ruskaha»
U pražskich vydańniach na palach jość skarynaŭskija kamientaryi, jon adznačaje, što kniha pryznačałasia «paspalitamu ludu jazyka ruskaha». Kali pierakłaści na sučasnuju movu, heta značyć, usiamu narodu, biełarusam.
Jon sapraŭdy patryjot, kali vykarystoŭvać hety sučasny termin. Toje, što jon zachavaŭ svaju etničnuju śviadomaść, toje, što jon zaŭsiody zhadvaŭ Połack, choć byŭ tam davoli redka — paśla taho, jak adjechaŭ z Prahi, źviestak niama, što jon naviedvaŭ. Adčuvajecca, što čałaviek byŭ pryviazany da svajoj Radzimy, uvohule da svajho «ruskaha naroda». Zaŭvažcie, što termin «rusiny» ŭ dačynieńni da maskavitaŭ tady amal nie vykarystoŭvaŭsia…
Stahodździem paźniej unijacki mitrapalit Antonij Sialava, jakomu nadakučyli reniesansavyja pretenzii i krytyka katalicyzmu, pisaŭ, što ŭsio heta pačałosia ad Skaryny, jaki navydavaŭ knih, jakija kuplali ruskija papy i rusiny. A paśla Skaryny, maŭlaŭ, pajšli jeretyki Budny, Ciapinski, pajšli abjadnańni, bractvy i h.d.
Ci byli ŭ Skaryny vusy
Pierš, čym raźbiracca z hetaj temaj, vy znajdzicie sapraŭdnyja adbitki toj hraviury, a nie toje, što paśla padrablałasia i publikavałasia ŭ papularnych vydańniach. Daloka nie va ŭsich knižkach hraviury sapraŭdnyja. Kapiist moh zrabić takuju kopiju, jakuju moh pradać jak realnuju knihu. Siarod tych 11 vydańniaŭ, jakija byli ŭ Nacyjanalnaj biblijatecy, adzin ekzemplar jaŭna kopija. Ja pahladzieŭ jaje i skazaŭ, što heta nielha ličyć aryhinałam: tam pyrski zachavalisia ad taho, što piarom malavali. Kali drukavali, adlivaŭsia šryft, jaki nie davaŭ takich pyrskaŭ.
Skaryna i Luter
Śpiecyjalisty, jakija zajmajucca vyvučeńniem tvorčaści Skaryny, časta źbivajucca ŭ fantazii.
Hipatetyčnaja viersija jość, što Skaryna sustrakaŭsia ź Luteram, što toj tak spužaŭsia, što ŭciok u Vitenbierh. Ničoha nie ŭkazvaje na toje, što heta byŭ Skaryna. Pieršyja vydańni ŭspaminajuć niejkaha jaŭreja, jaki pierachryściŭsia i jakoha katalickija biskupy nakiravali ŭ Hiermaniju, kab jon zmahaŭsia ź jeretykom Luteram.
Jość jašče lehienda, što drukarnia ŭ Vilni zhareła. Jak zhareła, kali inicyjały ź jaho vilenskaj drukarni vykarystoŭvalisia ŭ brackaj śviata-duchaŭskaj drukarni da 1653 hoda?
Dzie šukać novyja źviestki
Što dakazali navukoŭcy za apošni čas? Udałosia ŭdakładnić datu śmierci. Jość pryvilej karala češskaha Simiaonu, synu Skaryny, jaki atrymaŭ spadčynu, jakaja zastałasia ad baćki. Pakolki dakumient samaha pačatku 1552-ha, značyć, pamior Skaryna, mahčyma, u 1551-m. Uskosny dokaz: pryjechali dva kredytory ź Vilni ŭ toj čas. Nie stali b čakać z 1541-ha (hod śmierci Skaryny pavodle inšaj viersii).
Zaraz adšukali, što jość zhadki pra Simiaona Skarynu ŭ češskich dakumientach. Tam, u Prazie, usia padšyŭka dakumientaŭ zachavałasia — heta treba hod pracavać, kab usio vyvučyć. Ale tady možna znajści niejkija papiarednija dakumienty i vyjści na novyja źviestki pra Skarynu.
U Rymie treba vyvučać. Raz jon byŭ sakratarom karala Danii («Dakii»), to vybiraŭsia tudy, heta musiła fiksavacca.
U Krakavie treba šukać materyjały. Niadaŭna vyjšła kniha «Lićviny ŭ Krakavie». Tam niezadoŭha da 1512-ha zhadvajecca finansavaja sprečka Skaryny ź miascovaj miaščankaj.
U Vilni, dzie Skaryna pracavaŭ, byŭ štatnaj fihuraj u biskupa, zahinuli najbolš rannija biskupskija archivy. Niešta frahmientarnaje zachavałasia. Naprykład, budavali kaścioł — siarod śviedkaŭ zhadvajecca doktar Francysk, heta jaŭna Skaryna.
Mnohaje budzie znojdziena jašče, bo fihura była sapraŭdy maštabnaja, reniesansavaja. Hety čałaviek, Francysk Skaryna, vyrašyŭ vydać Śviatoje piśmo — biez sankcyi Carkvy, ale dla patreb i Carkvy, i «paspalitaha ludu jazyka ruskaha».
* * *
Fota Mikałaja Nikałajeva.
Hieorhij Halenčanka
(nar. 1937) — doktar histaryčnych navuk, historyk-miedyjevist. Bolš za 50 hadoŭ zajmajecca vyvučeńniem biełaruskaha knihadrukavańnia XVI—XVIII st. i, u pryvatnaści, spadčyny Francyska Skaryny. Heta sp. Halenčanka raźviančaŭ mif, što Skarynu zvali Hieorhijem, a nie Francyskam.
Materyjał z archivu NN
