Biełaruskaja revalucyja jašče nie zavieršana

Siońniašnija palityčnyja sudy — praciah zmahańnia za dasiahnieńnie metaŭ, pastaŭlenych 25 Sakavika 1918 hoda. Piša historyk Anatol Sidarevič.

18 śniežnia 1917 hoda balšaviki Zachodniaj vobłaści (hetak jany nazyvali našu krainu) zbrojnaj siłaj razahnali Usiebiełaruski źjezd. Na nastupny dzień jany zachapili dom hubiernatara na Sabornaj płoščy, u jakim mieścilisia biełaruskija ŭstanovy.

Redaktar tydniovika «Volnaja Biełaruś» Jazep Losik stajaŭ pierad alternatyvaj: abo «nie raśpisvać» matyvy i abstaviny razhonu źjezda, dazvoł i hrošy na praviadzieńnie jakoha dała centralnaja rasijskaja ŭłada, abo admovicca ad vypusku haziety. Były palityčny ssylny, Jazep Losik vybraŭ pieršaje. Tamu ŭ numary «Volnaje Biełarusi» ad 21 śniežnia 1917 h. historyk znojdzie mała kankretnaha materyjału pra tuju histaryčnuju padzieju.

Usie nastupnyja

dzievianosta try hady pa-za ŭvahaj historykaŭ zastavaŭsia nievialiki tekst, nadrukavany 21 śniežnia «tłustym» šryftam na 2-j staroncy «Volnaje Biełarusi». A tekst zasłuhoŭvaje asablivaje ŭvahi. Dumaju, asnoŭnuju ideju taho tekstu nastała para aktualizavać. Voś jana: «Biełaruskaja revalucyja pačałasia. Niachaj žyvie Biełaruski Narod!»

Revalucyja ŭ śviadomaści

Aktualizujučy dumku Jazepa Losika, aśmielusia śćviardžać, što redaktar «Volnaje Biełarusi» pamyliŭsia.

Biełaruskaja revalucyja pačałasia nie 18 śniežnia 1917 hoda. U toj dzień pačałasia palityčnaja revalucyja. Ale pierš čym adbudziecca palityčny pieravarot, pavinien adbycca pieravarot u hałovach.

Biełaruskaja revalucyja nasamreč pačałasia ŭvosień 1902 hoda ŭ Pieciarburhu. Hrupa maładych ludziej ź Vilenščyny na čale z Vacłavam Ivanoŭskim pasprabavała stvaryć pieršuju biełaruskuju palityčnuju arhanizacyju — Biełaruskuju revalucyjnuju partyju. Jany skłali adozvu da intelihiencyi, u jakoj zaklikali pracavać dziela aśviety biełaruskaha naroda. Palityčnych pastułataŭ u pieršym dakumiencie biełaruskaha ruchu XX stahodździa nie było. I heta nie zadavoliła maładych ludziej ź Minska, jakija ŭvosień 1902 hoda pryjechali ŭ Pieciarburh na vučobu. Ivan Łuckievič nie admaŭlaŭ, što narodu treba knihi, ale, na jahonuju dumku, hetaha było mała. I tamu Ivan z bratam Antonam uziaŭsia za stvareńnie biełaruskaj palityčnaj arhanizacyi samym surjoznym čynam.

U 1903 hodzie ŭžo mielisia habrejskija, litoŭskija, polskija, rasijskija, ukrainskija partyi. Amal usie jany sprabavali dziejničać i na biełaruskaj terytoryi, ale nivodnaja nie ŭličvała intaresy i patreby biełaruskaj mužyckaj nacyi. Bolšaść tych partyj byli ŭpeŭnienyja abo rabili vyhlad, što takoj nacyi niama, i stavili za metu ŭklučyć u skład budučych litoŭskaj, polskaj i ŭkrainskaj dziaržaŭ, u skład budučaj rasijskaj demakratyčnaj respubliki kali nie ŭsiu Biełaruś, dyk asobnyja jaje častki.

U takoj situacyi prosta nieabchodna było, kab niechta skazaŭ słova za Biełaruś. I hetaje słova skazali braty Ivan i Anton Łuckievičy, Vacłaŭ Ivanoŭski dy ich adnadumcy. U kancy 1903 hoda jany praviali ŭstanoŭčy źjezd Biełaruskaj revalucyjnaj Hramady — partyi, jakaja nastupnyja piatnaccać hadoŭ budzie adzinaju palityčnaju arhanizacyjaj biełarusaŭ.

Ludzi, jakija stajali la vytokaŭ biełaruskaha ruchu XX stahodździa, byli zusim maładyja. Na momant stvareńnia partyi Vacłavu Ivanoŭskamu spoŭniłasia 23 hady, Ivanu Łuckieviču — 22, Antonu — 19. Na hetym fonie 35-hadovy biełaruski revalucyjanier Karuś Kahaniec vyhladaŭ čałaviekam stałaha vieku.

Maładościu zasnavalnikaŭ partyi tłumačycca toje, što pieršaja prahrama BRH (z vosieni 1904 hoda — Biełaruskaja sacyjalistyčnaja Hramada) była, jak pryznavaŭsia Anton Łuckievič, «niavyrablenaja». Adnak adzin punkt hetaj prahramy staŭ vyznačalnym u dziejnaści biełaruskich sacyjalistaŭ. U tym punkcie abviaščałasia, što BSH choča pabudavać «niezaležnuju demakratyčnuju respubliku».

Možna śmieła kazać, što ŭ dzień zasnavańnia Biełaruskaj sacyjalistyčnaj Hramady ŭ Biełarusi pačałasia ideałahičnaja revalucyja.

Maładyja biełaruskija sacyjalisty razumieli, što stać niezaležnaju adrazu, ź pieršaje sproby Biełaruś nie zdoleje. Jany pryjšli da pierakanańnia: pierš čym Biełaruś nabudzie niezaležnaść, jana pavinna stać aŭtanomnaju častkaju budučaj Rasijskaj demakratyčnaj fiederatyŭnaj respubliki. Dla niezaležnaj Biełarusi patrabavaŭsia šyroki płast intelihiencyi, administrataraŭ, patrebien byŭ dośvied samakiravańnia, samaarhanizacyi, ale najpierš patrabavałasia, kab u hałovach vialikaj kolkaści ludziej ździejśniłasia ideałahičnaja revalucyja.

Tysiačy ekzemplaraŭ ulotak i brašur, nadrukavanych pa-biełarusku, vypusk haziety «Naša Niva», praca vydaviectvaŭ, arhanizacyja muzyčna-dramatyčnaha hurtka — usio heta i inšaje słužyła dałučeńniu da baraćby za nacyjanalnaje vyzvaleńnie novych i novych ludziej. Vyklučnaju zasłuhaju redakcyi «Našaj Nivy» (a jaje ŭznačalvali siabry Centralnaha Kamiteta BSH) było toje, što ŭ biełaruskim ruchu źjaviłasia i pravaja płyń, jakaja zasnavała hazietu «Biełarus». Jašče bolšaju zasłuhaju było toje, što, zasnavanyja dziejačami BSH «Naša Niva» i vydaviectvy dali trybunu šmatlikim talentam, u tym liku zorkam pieršaje vieličyni — Janku Kupału, Jakubu Kołasu i Maksimu Bahdanoviču.

Pačatak palityčnaj revalucyi

Pieršaja suśvietnaja vajna pryniesła biełaruskamu narodu nieźličonyja biedstvy. Z druhoha boku — paspryjała pašyreńniu biełaruskaj śviadomaści ŭ masach. Apynuŭšysia na čužynie, u biežanstvie, mnohija biełarusy adčuli siabie mienavita biełarusami, a nie «ruskimi» žycharami Paŭnočna-Zachodniaha kraju impieryi.

Skidańnie caryzmu było pavarotnym punktam u vyzvolnym ruchu.

Vosiem miesiacaŭ svabody zrabili biełaruski ruch sapraŭdy masavym i šmatstajnym. Jaho najvyšejšym punktam staŭ Usiebiełaruski źjezd. Bolš jak 1800 delehataŭ pradstaŭlali ŭvieś biełaruski etničny abšar: Vilenskuju, Viciebskuju, Hrodzienskuju, Mahiloŭskuju, Minskuju i Smalenskuju hubierni. Heta byŭ sapraŭdy demakratyčny forum, bo ŭ pracy źjezda brali ŭdzieł pradstaŭniki Savietaŭ sialanskich, rabočych i sałdackich deputataŭ, ziemstvaŭ, haradskich dum, kaapieratyvaŭ, palityčnych partyj, biežanskich arhanizacyj.

U tyja śniežańskija dni 1917-ha pačałasia biełaruskaja palityčnaja revalucyja.

Na źjeździe byli i tyja, chto maryŭ ab poŭnaj dziaržaŭnaj niezaležnaści rodnaha kraju, i tyja, chto nie advažvaŭsia navat padumać pra heta. Tamu źjezd pryniaŭ kampramisnuju pastanovu, jakaja zadavalniała ŭsich: Biełaruś stanovicca aŭtanomnaju častkaju Rasijskaj demakratyčnaj fiederatyŭnaj respubliki, a dla kiravańnia krajem źjezd vybiraje sa svajho składu Usiebiełaruskuju Radu (Saviet) sialanskich, sałdackich i rabočych deputataŭ. Mienavita Radu, u jakoj pradstaŭniki roznych hrup nasielnictva i roznych partyj radziacca i prymajuć uzhodnienyja rašeńni. Heta było demakratyčnaje razumieńnie savieckaj ułady. Ale byŭ i inšy — balšavicki, niedemakratyčny — pohlad na Saviety. I tamu niama ničoha dziŭnaha, što

balšaviki Zachodniaj vobłaści (ludzi, pryhnanyja ŭ Biełaruś vajennymi padziejami) vyrašyli razahnać źjezd zbrojnaju siłaju.

Delehaty ž razvažali pa-svojmu. Raz jany pradstaŭlajuć biełaruski narod, raz centralnaja rasijskaja ŭłada dazvoliła pravieści Usiebiełaruski źjezd i navat finansavała jaho, jany, delehaty, pavinny davieści svaju spravu da kanca. Tamu 18 śniežnia 1917 hoda jany sabralisia ŭ depo Libava-Romienskaj čyhunki i abviaścili Radu Usiebiełaruskaha źjezda orhanam krajovaj ułady.

21 śniežnia Rada Usiebiełaruskaha źjezda, pryznaŭšy siabie krajovaju ŭładaju, vyłučyła sa svajho składu Vykanaŭčy kamitet na čale ź Jazepam Varonkam. Na Vykankam uskładalisia funkcyi vykanaŭčaj ułady Biełarusi.

Najvyšejšy punkt revalucyi

U momant razhonu Usiebiełaruskaha źjezda balšavickaja ŭłada pakazała svaju niełajalnaść da biełaruskaha ruchu za samavyznačeńnie. Jana parušyła joju ž vydadzienuju Dekłaracyju pravoŭ narodaŭ Rasii. Tamu biełaruski ruch moh ciapier być niełajalnym da balšavickaj ułady. I kali III Usierasijski źjezd Savietaŭ (studzień 1918 hoda) pad dyktoŭku Uładzimira Lenina i Jakava Śviardłova ŭchvaliŭ dziejańni minskich balšavikoŭ, šlachi biełaruskaj demakratyi i balšavizmu razyšlisia.

Nivodnaja revalucyja nie adbyvajecca ŭ starym pravavym rečyščy. U studzieni 1918 hoda pietrahradskaja ŭłada raźviazała ruki biełaruskim revalucyjanieram. Mała taho, hetaja ŭłada svajoj palitykaj padšturchoŭvała biełaruskich revalucyjanieraŭ da radykalnych dziejańniaŭ.

U miaśnikianaŭ, łanderaŭ i knorynych chapiła zbrojnaj siły, kab razahnać Usiebiełaruski źjezd, ale ŭ ich nie było siły supraćstajać niemcam. I jak tolki niamieckija vojski rušyli na Uschod, balšaviki, prychapiŭšy z saboju avuary dziaržaŭnaha banka, musili ŭciakać u Smalensk. 19 lutaha 1918 hoda z padpolla vyjšaŭ Vykanaŭčy kamitet Rady Usiebiełaruskaha źjezda, z turmy byli vyzvaleny biełaruskija dziejačy, a ŭžo 20 lutaha paŭstaŭ pieršy biełaruski ŭrad — Narodny Sakrataryjat. I hety ŭrad byŭ stvorany nie ŭ Smalensku, nie pad dyktoŭku Iosifa Stalina, a tut, u Minsku, samimi biełarusami. Na bałkonie hubiernatarskaha doma ŭ Minsku, dzie zasiadaŭ Narodny Sakrataryjat, znoŭ źjaviŭsia naš nacyjanalny ściah. Možna narakać na Jazepa Varonku dy inšych dziejačaŭ za toje, što jany nie abviaścili Biełaruś niezaležnaju dziaržavaju da prychodu niemcaŭ u Minsk, da zaklučeńnia Bresckaha mirnaha dahavoru pamiž niemcami i balšavikami. Ale dla hetaha treba było sabrać Radu Usiebiełaruskaha źjezda. Mała taho, treba było vykanać nakaz delehataŭ źjezda i papoŭnić Radu pradstaŭnikami nacyjanalnych mienšaściaŭ (habrejskaj, litoŭskaj, polskaj, rasijskaj), ziemstvaŭ i haradoŭ.

Vykankam Rady Usiebiełaruskaha źjezda byŭ zakładnikam demakratyčnych pracedur. Rada zdoleła sabracca tolki 19 sakavika. A tym časam u Breście byŭ padpisany mirny dahavor. Adchiliŭšy ad udziełu ŭ pieramovach pradstaŭnikoŭ biełaruskaha naroda, niemcy i balšaviki padzialili Biełaruś. I Vykanaŭčy kamitet musiŭ, nie čakajučy pačatku pracy Rady, 9 sakavika abviaścić Biełaruś narodnaju respublikaj. U2-j Ustaŭnaj Hramacie byli zakładzienyja asnovy kanstytucyjnaha ładu. Sabraŭšysia 19 sakavika na svajo pasiadžeńnie, Rada Usiebiełaruskaha źjezda vyrašyła, što ad hetaha času jana budzie Radaj Biełaruskaj Narodnaj Respubliki. Adnak ni Vykankam 9 sakavika, ni sama Rada praź dziesiać dzion ničoha nie skazali pra dziaržaŭna-pravavy stan Biełarusi: ci zastajecca Biełaruś pa-raniejšamu častkaj Rasii?

Dla taho, kab adkazać na hetaje pytańnie, spatrebilisia dźvie rečy. Pa-pieršaje, u Minsk pryjechała delehacyja Biełaruskaj Rady ŭ Vilni na čale z Antonam Łuckievičam. Hetaja Rada jašče 16 lutaha abviaściła parvanymi dziaržaŭnyja suviazi z Rasijaj. Pa-druhoje, 23 sakavika kajzier Vilhielm II pryznaŭ niezaležnaść Litvy, a Narodny Sakrataryjat Biełarusi atrymaŭ ź Bierlina telehramu, što Hiermanija pa-raniejšamu ličyć Biełaruś častkaju Rasii. Mała taho, Hiermanija vyrašyła addać pad uładu Litvy častku etničnaj Biełarusi z Hrodnam, Vałožynam, Pastavami, Brasłavam. U hetych umovach u patryjotaŭ Biełarusi nie było inšaha vyjścia, jak abviaścić BNR niezaležnaju dziaržavaju.

Pryniatyja 25 sakavika 1918 h. pastanova Rady BNR i Treciaja Ustaŭnaja Hramata stali najvyšejšym punktam biełaruskaje revalucyi.

Hetymi aktami abviaščałasia, što Biełaruś nie źjaŭlajecca častkaj Rasii, što ŭłada BNR praścirajecca na ŭsie terytoryi, dzie biełarusy źjaŭlajucca etničnaju bolšaściu, što Biełaruś budujecca jak niezaležnaja demakratyčnaja dziaržava.

Revalucyja budzie zavieršana

Leŭ Trocki pisaŭ, što kožnaja revalucyja robić dva kroki napierad, kab zrabić krok nazad. Kali kazać pra biełaruskuju revalucyju, dyk Aktam 25 Sakavika byli abvieščany try kroki napierad (vychad Biełarusi sa składu Rasii, niezaležnaść i demakratyja). U kancy 1918 — pačatku 1919 hoda ad hetaha ideału byli ździejśnieny dva kroki nazad.

U kancy 1918 — pačatku 1919 hoda pad ciskam vonkavych abstavin i z pryčyny dziejnaści BNR na mižnarodnaj arenie Maskva dała zhodu na stvareńnie biełaruskaj savieckaj respubliki. Choć farmalna Savieckaja Biełaruś abviaščałasia niezaležnaju dziaržavaju, nasamreč BSSR stała aŭtanomnym utvareńniem. Pa-druhoje, addadzienaja pad uładu Kramla, BSSR nie była demakratyčnaju. Samaje bolšaje, na što pajšli balšaviki — pryznali prava Biełarusi na terytaryjalnuju adasoblenaść ad Rasii.

Kali niekatoryja publicysty kažuć, što ŭ 1991 hodzie niezaležnaść zvaliłasia na Biełaruś niečakana, dyk heta mana.

BSSR, jak pisaŭ Anton Łuckievič, była niaščyraju sastupkaju Maskvy biełaruskamu ruchu. Jana nie była b stvorana, kali b nie BNR, kali b za spravu nie ŭzialisia byłyja siabry Biełaruskaj sacyjalistyčnaj Hramady (Źmicier Žyłunovič, Alaksandr Čarviakoŭ, Jazep Dyła dy inšyja), jakija, zastajučysia patryjotami svajoj Ajčyny, pierajšli na balšavickija pazicyi. Mienavita nacyjanał-kamunisty, a taksama byłyja siabry BSH, jakija zastalisia pa-za partyjami, adyhrali vyklučnuju rolu ŭ žyćci BSSR u 1920-ja.

BSSR ź jaje aŭtanomijaj Anton Łuckievič razhladaŭ jak pierachodnuju prystupku da niezaležnaści.

Balšaviki taksama razumieli, što aŭtanomny status BSSR šmat kaho nie zadavalniaje, što ideał, sfarmulavany 25 Sakavika, žyvie ŭ śviadomaści patryjotaŭ. Umacavaŭšysia va ŭładzie, balšaviki abrynuli svoj teror na ajcoŭ BNR i na ajcoŭ BSSR, na nacyjanalnuju elitu, u tym liku na ćviet biełaruskaha sialanstva. Historyki fiksujuć try chvali masavaha teroru: 1930–1931, 1933–1934, 1936–1938. U 1939 hodzie da BSSR była dałučana Zachodniaja Biełaruś; katok teroru prakaciŭsia i pa hetaj terytoryi. Historyk Leanid Marakoŭ vypuściŭ nie adzin tom ź bijahramami pieraśledavanych, rasstralanych, zamučanych u turmach i kancłahierach patryjotaŭ Ajčyny, niezaležnikaŭ. A imiony kolkich baraćbitoŭ my nie viedajem? A kolki ŭdzielničali ŭ pavajennym niezaležnickim padpolli i pavajennaj partyzancy? A kolki ludziej musili pakinuć Biełaruś, kab na čužynie horda ŭźniać naš nacyjanalny ściah?

Kali ŭviesnu 1991 hoda Michaił Harbačoŭ pravioŭ refierendum ab patrebie zachavańnia Savieckaha Sajuza, ździviła nie toje, što 80 pracentaŭ vybarščykaŭ u Biełarusi hałasavali za SSSR, a toje, što paśla dziesiacihodździaŭ teroru, hvałtu i padmanu 20 pracentaŭ vybarščykaŭ (kožny piaty!) nie pabajalisia vykazacca suprać SSSR.

Balšaviki sami svajoj palitykaj padrychtavali raspad SSSR.

25 žniŭnia 1991 h. adbyŭsia čarhovy akt biełaruskaj revalucyi — paśla 70 hadoŭ aŭtanomnaha isnavańnia pa-za miežami Rasii naša kraina stała narešcie niezaležnaju.

Čarhovy akt našaj revalucyi treba razhladać u kantekście demakratyčnaj revalucyi 1989—1991 hh. u kamunistyčnych krainach Centralnaj i Uschodniaj Jeŭropy.

U 1991 h. naša revalucyja ŭčyniła dva kroki napierad, kab zrabić krok nazad. Staŭšy niezaležnaju, Biełaruś u 1994 hodzie syšła z darohi demakratyčnych pieraŭtvareńniaŭ.

Ideał 25 Sakavika jašče nie ździejśniŭsia całkam.

Ale jon raniej ci paźniej ździejśnicca.

U imia hetaha ideału ŭvieś hety čas idzie zmahańnie. Peŭna, nichto nie paličyć, kolki ludziej za hetyja šasnaccać hod byli aryštavanyja, aštrafavanyja, pazbaŭlenyja prava na pracu i vučobu, źbityja, prajšli praz turmy i znachodziacca ŭ turmach, vymušanyja byli emihravać. Nie zabudziem i kryvavyja achviary kanca 1990-ch. I kali ideał niezaležnaj demakratyčnaj Biełarusi ździejśnicca, heta budzie apošni akt biełaruskaj revalucyi, pačatak jakoj pakładzieny ŭ dalokim 1903 hodzie.

Anatol Sidarevič

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj
ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru
«Našaj Nivy» ŭ TH