Jakoha čałavieka vyraścili dziciačyja filmy? Novaja kniha adsočvaje pasyły savieckaha i postsavieckaha kino
U prodažy źjaviłasia kniha pra biełaruskaje dziciačaje kino — aŭtarskaje daśledavańnie pra toje, jak filmy dla dziaciej farmiravali pakaleńni i jakija niezahojnyja rany pakidali ŭ śviadomaści hledačoŭ. U «Dziciačym sieansie» Maryja Kaściukovič raskazvaje, jak ad dziesiacihodździa da dziesiacihodździa ŭ savieckim i postsavieckim dziciačym kiniematohrafie mianiaŭsia paradak dnia, jakija madeli pavodzinaŭ, kaštoŭnaści i idei jon tranślavaŭ i jakoha čałavieka vychavaŭ. «Naša Niva» publikuje niekalki nazirańniaŭ z knihi.
Usprymańnie dziciačaha kino jak vychavaŭčaha, što ŭ vyniku stała asnovaju savieckaha padychodu i dazvoliła vyłučyć filmy dla dziaciej u asobnuju halinu, pačało farmiravacca na našaj terytoryi, kali tut jašče była Rasijskaja impieryja. U 1913-m vyjšaŭ rezanansny artykuł «Kiniematohraf i dziciačaja złačynnaść», dzie dakazvałasia, što dzieci ździajśniajuć złačynstvy mienavita pad upłyvam kino, a ŭ 1914-m u Sankt-Pieciarburhu vučniam navat zabaranili chadzić u kinateatry. «Amal pałova naviednikaŭ kinateatraŭ była dziećmi, ale nieabchodnaść u asablivym, dziciačym repiertuary pryznavali tolki z pazicyj maralnaści: prosta niepakoilisia ab tym, jak by darosły repiertuar nie naškodziŭ dzieciam, nie sapsavaŭ ich hust, nie padšturchnuŭ ich da jakoj-niebudź prorvy».
Kiniematohrafam u Savieckim Sajuzie surjozna rychtavalisia vychoŭvać taho samaha novaha čałavieka. Pieršyja hieroi dziciačych filmaŭ stvarali «dziŭny novy śviet». Heta byli pijaniery, jakija dziejničali pa-darosłamu i nie mieli patreby ŭ dapamozie. Jany pavinny byli abaviazkova niešta ździejśnić, bo časta pavodle siužetu ich nie prymali ŭ pijanierskuju arhanizacyju, ale svaimi ŭčynkami jany abaviazkova zasłuhoŭvali hety honar. U pieršyja hady dzieci byli sirotami albo biesprytulnikami, tamu spakojna ździajśniali svaje podźvihi — jeździli na pachavańnie Lenina albo stvarali sapraŭdnuju kamunu, a paźniej, u kancy 1920-ch, hierojaŭ pieramiaścili ŭ siemji, dzie tyja buntavali suprać ideałahična niapravilnych darosłych. «Mnohija rysy pijaniera 1920-ch supraćlehłyja ŭłaścivaściam śvietu: śviet niepavarotlivy, pijanier ruchomy; śviet niesvabodny — pijanier volny rabić što pažadaje; śviet adstaŭ, pijanier napieradzie ŭsich».
Pavodle savieckaj zvyčki Saviecki Sajuz u dziciačym kino dzialiŭsia na Maskvu i pieryfieryju. Naprykład, u filmie «Kancert Bietchoviena» 1936 hoda vyrazna pakazana stalica, a rodny biełaruski horad hierojaŭ hublaje svaje rysy i navat nie maje nazvy. Heta tłumačycca taksama tym, što kinastudyja «Sovietskaja Biełoruś» u toj čas znachodziłasia ŭ Leninhradzie, ale «ŭrešcie heta budzie aznačać, što savieckaja kraina — heta Maskva i «ŭsio astatniaje». Roznyja častki «ŭsiaho astatniaha» zrobiacca amal nieraspaznavalnymi. Niekalki pakaleńniaŭ dziaciej šmatnacyjanalnaj krainy vyrastuć na filmach biez vyjaŭlenych markieraŭ nacyjanalnaj identyčnaści — albo na filmach, u jakich nacyjanalnyja rysy buduć nie bolš čym dekoram».
«U 1950-1960-ja hady dziacinstva padaŭžajecca i stanovicca mienš zaležnym ad darosłych: dziakujučy masavamu budaŭnictvu mnostva siemjaŭ atrymlivajuć dobraŭparadkavanyja kvatery, i dziacinstva pazbaŭlajecca bytavoj ruciny, a siamiejnaje koła zvužajecca ad taho, što baćki ŭsio čaściej zavodziać adnaho dziciaci i jano nie stanovicca niańkaj dla małodšych dziaciej. Pakul baćki zaniatyja poŭny pracoŭny dzień, jano pradastaŭlenaje samo sabie i, nie abmiežavanaje kantrolem i bytavymi abaviazkami, vybiraje, jak pravieści volny čas». Telebačańnie prapanuje zaniać hety volny čas i ŭ 1970-ja zdarajecca televizijny bum, u vyniku jakoha ŭ pryvatnaści dziciačych filmaŭ u hetaje dziesiacihodździe stała stvaracca ŭ try razy bolš, čym u 1960-ja. Heta byŭ čas žanravaj raznastajnaści, aŭtary stali vydavać fantastyku, a ŭ biełaruskim dziciačym kiniematohrafie pad upłyvam Piatra Mašerava asobnuju častku skłali vajenna-patryjatyčnyja filmy.
Dziciačy śviet u cełym albo školny śviet u kino (žanr školnaha filma skłaŭsia ŭ 1960-ja, a ŭ nas u druhoj pałovie 1970-ch) — pieravažna chłapiečy. Hrupa dziaŭčat zvyčajna pakazvałasia ŭ satyryčnym klučy, naprykład, jak natoŭp platkarak. Vyklučeńni pieraličvajucca pa palcach, u bolšaści vypadkaŭ dziaŭčynki, navat hałoŭnyja hieraini, atačajucca chłopčykami i dziejničajuć u chłapiečym śviecie. «Dziavočy śviet vyjaŭlajecca ekscentryčna albo paradyjna, hrateskna albo travieścijna — kali dziaŭčynka stanovicca «krychu chłopčykam» i pavodzić siabie «pa-chłapiečy». Vobraz dziaŭčynki źviazany z dobrymi pavodzinami, što značyła być dobraj, słabaj, pasłuchmianaj i mieć žadańnie być viedamaj kimści. Chłopčyki ŭ svaju čarhu za redkim ekstraardynarnym vyklučeńniem nikoli nie pierajmali dziavočych prykmiet.
Raspaŭsiudžany piersanaž vydatnika, jakim peŭny čas u savieckim kino pavinien byŭ być sapraŭdny pijanier, u siaredzinie 1970-ch ustupaje ŭ kanflikt z troječnikam, a da pačatku 1980-ch źnikaje z ekranaŭ. «Heta možna paličyć iraničnym paślasłoŭjem da sacrealistyčnaha kanfliktu dobraha z najlepšym». Hladač chutka stamiŭsia ad idealnaha dziciaci, tamu vialiki ekran prapanavaŭ jamu niešta bolš žyvoje i abajalnaje, a hienijaŭ tym časam zrabiŭ emacyjna niepaŭnavartasnymi i abmiežavanymi. U filmie «Raskład na paślazaŭtra» «adoranyja rabiaty ŭtoplenyja ŭ idei daskanałaści i ŭsiomahutnaści rozumu, ale kali jany sprabujuć pisać vieršy, vieršy akazvajucca pašłavatymi i biazdarnymi». Troječniki stali rulić, a dziciačaje kino vykazvacca pra niepaŭnavartasnaść škoły. «Tak začynaŭsia dziŭny kult troječnikaŭ, jaki akazaŭsia na ruku postsavieckaj masavaj kultury. Na jaho asnovie miedyjnyja piersanažy stvaryli dziŭny dyskurs, u jakim drennaja vučoba źviazvałasia z dalejšymi słavaj i bahaćciem».
«Piatnaccać hadoŭ raboty Leanida Niačajeva na biełaruskaj kinastudyi stali «samym ščaślivym dziacinstvam» savieckaha dziciačaha kino». Tak, usim viadomyja niačajeŭskija muzykalnyja kazki «Pryhody Buracina» albo «Pra Čyrvonuju šapačku. Praciah staroj kazki», jak i jašče siem dziciačych filmaŭ režysiora — heta biełaruskija raboty. «Nie było i nie budzie takoha dziciačaha kino: dobraha, składanaha, udumlivaha, takoha, jakoje razmaŭlaje ź dziećmi pra važnaje i na roŭnych i bačyć u ich nie tolki siońniašnich dziaciej, ale i budučych darosłych. Tamu filmy Leanida Niačajeva pa-raniejšamu ŭpisany ŭ dziacinstva, jak dvarovy futboł i raźbityja kaleni. Bieź ich dziacinstva nie byvaje».
Postsaviecki kiniematohraf amal što zamaŭčaŭ pra dziaciej. Vytvorčy kryzis u kino, prychod na rynak videakasiet z u tym liku siamiejnymi amierykanskimi karcinami, kałaps prakatu pryviali da taho, što dziciačaje kino akazałasia pa-za intaresami kinaindustryi: treba było stvarać toje, što z bolšaj vierahodnaściu akupicca, a pakazčyki prakatu dziciačych filmaŭ zaŭsiody byli horšymi. Da taho ž 90-ja byli časam, kali praz maštabnyja sacyjalnyja zruchi darosłym stała nie da dziaciej. «Ruchnuła kałasalnaja industryja dziacinstva, u jakoj byli škoły, kružki i spartyŭnyja siekcyi, damy pijanieraŭ i junnataŭ, muzykalnyja škoły, dziciačyja łahiery i fiestyvali, dziciačyja knihi, časopisy, dziciačaje radyjo i telebačańnie i dziasiatki zaniatkaŭ dla dziaciej, jakija pakaleńniami abžyvali hety śviet, śpiecyjalna dla ich uładkavany. Usio rassypałasia. Tatalnaje zabyćcio i chaos adlustravalisia ŭ kino: dziaciej paprostu kinuli, kino padrabiazna heta pakazała ŭ siužetach, u jakich dzieciam nie było miesca». Da kanca 90-ch dziciačaje kino krychu pamacnieła, a ŭ 2000-ch dyjałoh ź dziećmi daviałosia ŭznaŭlać, što akazałasia składana: dahetul biełaruskaje kino dla dziaciej nie ŭmieje razmaŭlać sa svajoj metavaj aŭdytoryjaj.
