Der Minsker Gajst. Na ruinach cytadeli idyškajtu
Minsk byŭ savieckaj stalicaj tradycyjnaj habrejskaści. Što siońnia pra heta nahadvaje i što mahło b nahadvać? Piša doktar historyi Aleś Bieły.
Dom ź miezuzaj (prymacavanym da vušaka skrutačkam pierhamientu z tekstam malitvy) na rahu Rakaŭskaj i Vyzvaleńnia, ciapier tut kaviarnia «Dobry kut». A miezuza pieraniesienaja ŭ habrejski muziej. Na žal, i nišu dla jaje zatynkavali.
Miemaryjał «Jama» na skryžavańni Mielnikajcie i Zasłaŭskaj zastajecca hałoŭnym miescam habrejskaj pamiaci ŭ Biełarusi. Tamu zamiežnych haściej, što pryjechali ŭ našu krainu pieradusim dziela adnaho kankretnaha štetła (tak na idyš zavucca miastečki) svaich prodkaŭ i nie źbirajucca pravodzić u stalicy šmat času, viaduć pierš za ŭsio siudy.
Na 5-hodździe adnaho z samych vialikich pahromaŭ u hieta, jaki adbyŭsia ŭ sakaviku 1942 hoda, akurat na śviata Purym, tut byŭ ustalavany ścipły abielisk — na srodki, sabranyja z acalełych členaŭ hramady.
Kažuć, heta byŭ pieršy taki pomnik u SSSR, tamu što minskija habrei, u adroźnieńnie ad kijeŭskich, adeskich i tym bolš maskoŭskich, bolš trymalisia svaich darevalucyjnych zvyčajaŭ i nie admaŭlalisia ad karanioŭ.
Aŭtary pomnika byli aryštavanyja i adpraŭlenyja ŭ HUŁAH. U hetym sensie «Jama» — pomnik achviaram nie tolki Chałakostu, ale i stalinskaj judafobskaj kampanii 1948—1953 hadoŭ, achviarami jakoj zrabilisia dziasiatki tysiač čałaviek.
Simvalična, što start antyhabrejskaj kampanii byŭ dadzieny mienavita ŭ Minsku, u «cytadeli idyškajtu», kab zastrašyć usich. Za hučnym zabojstvam słavutaha režysiora Sałamona Michoełsa ŭ 1948-m išoŭ razhrom Habrejskaha antyfašysckaha kamiteta, jaki jon uznačalvaŭ, — z rasstrełam amal usiaho jaho kiraŭnictva. A dalej była doŭhaja kampanija ckavańnia «biazrodnych kasmapalitaŭ» u presie i ŭsich śfierach hramadskaha žyćcia, zvalnieńniaŭ, źniavoleńniaŭ, rasstrełaŭ. Savieckich habrejaŭ pakinuli ŭ adnosnym spakoi tolki paśla śmierci Stalina. Hetaja staronka našaj historyi — vielmi pavučalnaja, navat u suśvietnym maštabie.
Pomnik achviaram na «Jamie». Habrei spuskajucca na śmierć. Apošni niasie skrypačku. Hety pomnik byŭ pastaŭleny ŭžo pry niezaležnaj Biełarusi. Da taho była tolki ścipłaja steła, pastaŭlenaja ŭ 1947 hodzie starańniami frantavika Chaima Malcinskaha.
Moža być, ź ciaham času kankurencyju «Jamie» składzie «Traścianiec», miesca źniščeńnia najvialikšaj u Biełarusi kolkaści habrejaŭ (i nie tolki ich), choć da jaho ŭładkavańnia zastajecca šmat pytańniaŭ. Achviary tam nie nazvanyja pa imieni, i tym bolš nidzie vy nie znojdziecie zhadki pra ich nacyjanalnaść. Dy i ŭvohule ŭ nadpisach na pomnikach šmat faktałahičnych pamyłak. Až da taho, što suśvietnaja habrejskaja hramada paličyła «Traścianiec» nie znakam ušanavańnia, a simvaličnaj abrazaj.
Muziei
Uvohule z habrejskimi muziejami situacyja ŭ Biełarusi nie vielmi spryjalnaja. Pierš za ŭsio kiepska ź ich statusam i dziaržaŭnaj padtrymkaj. Niemahčyma paraŭnać našy muziei nie toje što z hihanckim Varšaŭskim muziejem historyi polskich habrejaŭ Polin, jaki paru hadoŭ tamu byŭ pryznany muziejem hoda ŭ Jeŭropie, ale i z našmat ściplejšym, ale taksama ź dziaržaŭnym statusam i padtrymkaj muziejem imia Vilenskaha haona ŭ Litvie.
Adnak ścipły hramadski muziej historyi i kultury habrejaŭ Biełarusi pry Habrejskim abščynnym domie ŭ Minsku (vuł. Viery Charužaj, 28) taksama maje svaje aŭru i šarm.
Siarod najbolš cikavych jaho ekspanataŭ — kavałak dźviarej ź dzirkaj ad miezuzy z Rakaŭskaha pradmieścia; cudam zachavanaja na haryščy sialanskaj chaty Tora ź miastečka Dukora ciapierašniaha Puchavickaha rajona; dziońnik Lali i Bierty Bruk, jakija prajšli praz usie žachi Minskaha hieta (hł. pra heta hieta artykuł Andreja Zamojskaha ŭ № 4/2018 «Našaj historyi»); sapraŭdnaja žoŭtaja łata z hetaha samaha hieta; palito, jakoje dvuchhadovaj Mary Płaks maci pierašyła z koŭdry. A mašynku dla padpolnaj vytvorčaści macy, zroblenuju z valika ad pralnaj mašyny i rovarnaha łancuha, možna ličyć adnym ź simvałaŭ vyžyvańnia habrejskaj identyčnaści pad ciskam ateistyčnaj «internacyjanalnaj» savieckaj ułady.
U budynku byłoj habrejskaj škoły ciapier restaran «Rakaŭski brovar» — toj samy, dzie bard Źmicier Bartosik niekali zamoviŭ «na zakuś śviniačych vušej». Źviarnicie na «broŭki» nad voknami i maŭrytanskija reminiscencyi ŭ maleńkich vierchnich akoncach. Rabočyja iduć pobač na rekanstrukcyju budynka jaŭrejskaha piedtechnikuma, a raniej tałmud-tory na Viciebskaj, 21a.
Adnosna niadrenna ŭ nas vyhladajuć spravy z muziejefikacyjaj habrejskaha mastactva. Bolš za toje, pry naležnaj arhanizacyi i pijary habrejskaja mastackaja spadčyna horada mahła b stać adnoj ź jahonych razynak.
Da niadaŭniaha času zacikaŭlenych haściej možna było śmieła vieści ŭ pryvatnuju halereju «Biełhazprambanka» Art Belarus (jaje stvareńnie — u značnaj stupieni zasłuha byłoha kiraŭnika banka Viktara Babaryki), dzie ekspanavałasia davoli značnaja kalekcyja tvoraŭ mastakoŭ paryžskaj škoły, narodžanych u Biełarusi: Marka Šahała (u čym jaho hienij — hł. u № 5/2019 «Našaj historyi»), Chaima Sucina (u čym jaho hienij — hł. u № 12/2019 «Našaj historyi»), Pinchasa Kremienia, Vosipa Cadkina, Vosipa Lubiča, FajbišaŠrahi Carfina, Michaiła Kikoina.
Samaja darahaja i samaja słavutaja karcina z kalekcyi — «Jeva» Chaima Sucina (1928, Paryž) — litaralna za apošni miesiac zrabiłasia internetmiemam. U 2013 hodzie «Biełhazprambank» nabyŭ jaje na aŭkcyjonie Sotheby's za 1,8 miljona dołaraŭ ZŠA. U Biełarusi jana nabyła status samaj darahoj karciny i historykakulturnaj kaštoŭnaści nacyjanalnaha značeńnia.
Chaim Sucin. Jeva. Z kalekcyi Biełhazprambanka.
Simvalična-vobraznaja prastora Art Belarus maje svojeasablivy praciah u raźmieščanaj davoli blizka ad stalicy, u Śmiłavičach Červieńskaha rajona, muziei «Prastora Chaima Sucina» (vuł. Revalucyjnaja, 20, Centr dziciačaj tvorčaści). Z hodnaj ekspazicyjaj, jakaja raspaviadaje pra dvuch mastakoŭ z hetaha ž koła — aproč samoha Sucina, jašče i pra Fajbiša-Šrahu Carfina.
Jość tvory biełaruskich habrejaŭ i ŭ Nacyjanalnym mastackim muziei, ale było b dobra chacia b častku tvoraŭ Jankiela Kruhiera, Judala Pena i inšych sabrać razam (u adnoj zale abo navat u asobnaj tematyčnaj filii), kab skłaści cełasnaje ŭražańnie pra karcinu darevalucyjnaha i mižvajennaha žyćcia tutejšaj habrejskaj supolnaści i krainy ŭ cełym.
Kalektarnaja-Habrejskaja
Vielmi važny i časta naviedvany kutok habrejskaha Minska — vulica Kalektarnaja, byłaja Habrejskaja, jakaja viadzie da splažanych habrejskich mohiłak i niekalkich pomnikaŭ achviaram hieta: alei miemaryjalnych kamianioŭstełaŭ u pamiać pra niamieckich, aŭstryjskich i češskich habrejaŭ, departavanych dla źniščeńnia ŭ Minsk i Traścianiec, i sientymientalnaha pomnika «Raźbity ahmień».
Raźmieščanyja tut apošnija habrejskija mohiłki Minska (trecija pa chranałohii paśla tych, na miescach jakich ciapier stadyjon «Dynama» i ŭniviersitecki haradok) byli źniščanyja ŭ 1950-ja, kali Izrail usprymaŭsia jak vajennapalityčny vorah, a habrejskaja dyjaspara — jak jaho patencyjnyja ahienty. Na miescy mohiłak ciapier park. Apošnim časam hramadskija aktyvisty sprabujuć damahčysia dla ich achoŭnaha statusa, pryznańnia ich pomnikam historyi minskaj habrejskaj hramady, ale pakul marna.
Skvier na miescy mohiłak i hieta moh by stać Parkam pamiaci.
Uzdoŭž usioj hetaj vulicy, pačynajučy ad samaj Niamihi, uspamin za ŭspaminam: pra I źjezd rasijskich sijanistaŭ, jaki adbyŭsia ŭ dvuchpaviarchovym cahlanym damku na skryžavańni Niamihi i Kalektarnaj u 1902 hodzie; pra sinahohu refarmavanaha iŭdaizmu «Biejt Simcha» («Dom radaści») na rahu byłoj Habrejskaj i Rymarnaj — adzinuju, jakaja pryncypova pasialiłasia niekalki hadoŭ tamu mienavita ŭ hetym rajonie, na pieršym paviersie sučasnaha ofisnaha šmatpaviarchovika.
I pra kiraŭnika kamunistyčnaha padpolla ŭ hieta Michaiła Hiebieleva, imieniem jakoha nazvanaja adna ź pierpiendykularnych Kalektarnaj vulic, i pra 13 apošnich viaźniaŭ hieta, jakija ŭ žachlivych umovach zdoleli pieražyć 9 miesiacaŭ u «malinie» pobač ź ciapierašniaj Histaryčnaj majsterniaj na Suchoj, 25. Škada, što sam hety dom zusim niadaŭna paśpieli źnieści.
Prychavanaja spadčyna
Jaŭnych znakaŭ byłoj habrejskaj prysutnaści ŭ horadzie vielmi mała. Bolšaść pamiatnych miaścin nijak nie abaznačanyja i nie pryciahvajuć vypadkovaj uvahi. A vielmi chaciełasia b bačyć tematyčny infastend la budynka byłoj hałoŭnaj Charalnaj sinahohi, a potym Dziaržaŭnaha habrejskaha teatra (ciapier teatr imia Maksima Horkaha) na Vaładarskaha, 5. Ci kala byłoj habrejskaj balnicy na skryžavańni Lenina i Uljanaŭskaj (ciapier 3-ja haradskaja kliničnaja balnica). Abo la byłoj tałmudtory, a paźniej piedtechnikuma, jaki da 1938 hoda rychtavaŭ kadry dla šmatlikich idyšamoŭnych škoł BSSR (Viciebskaja, 21a)…
Minčuk Michaił Hiebieleŭ, pa mianušcy Biasstrašny Hierman, dy Isaj (sapraŭdnaje imia — Ijehuda) Kaziniec ź mianuškaj Słaŭka Pabiadzit, uradženiec ukrainskaha prymorskaha Hieničaska, dva hady ŭznačalvali minskaje padpolle. Paplečnicaj i kachanaj Kazinca była Lola Ravienskaja — dačka kampazitara Mikoły Ravienskaha, aŭtara biełaruskaha duchoŭnaha himna «Mahutny Boža». «Hiebieleŭ umieŭ niekalki razoŭ na dzień prabiracca ŭ horad, jaho možna było ŭbačyć usiudy… Jon upeŭniena išoŭ da kalučaha drotu, jakim byŭ abviazany rajon hieta. Ja ŭbačyŭ, jak jon dastaŭ z kišeni kusački i prarezaŭ imi prachod u drocie, ahledzieŭšysia pa bakach, uvajšoŭ u dom. Hiebiel zrabiŭ na mianie vialikaje ŭražańnie svajoj advahaj», — uspaminaje jaho paplečnik.
«U hieta ŭ taty zahinuli 16 rodnych, u tym liku i jaho baćka Lejba. Prytym što Michaił Hiebieleŭ moh by, vałodajučy dakumientami, vyratavać rodnych… Ale jon dumaŭ pra vyratavańnie bajazdolnych ludziej», — razvažaje dačka Hiebieleva Śviatłana.
I Hiebieleva, i Kazinca vykryli i paviesili ŭ 1942 hodzie. Ich hierojstva znajšło pryznańnie tolki ŭ 1960-ja, bo ŭ pieršyja paślavajennyja dziesiacihodździ pra jaŭrejaŭ u supracivie havaryć było niepažadana.
Darečy, ź pierabudovaj balnicy i Charalnaj sinahohi horad straciŭ redkija pomniki maŭrytanskaha stylu ŭ architektury, jaki dla habrejaŭ XIX stahodździa byŭ svojeasablivym parolem, pryznańniem blizkaŭschodniaha pachodžańnia naroda.
Simvaličnaja Lachaŭka
Habrejski simvalizm Lachaŭki dla mianie — ulubionaja, ale razam z tym i balučaja, bo «hłuchaja» tema. Hety pieršy kampaktny pramysłovy rajon Minska moh by ličycca abjektam habrejskaj spadčyny, kali b byŭ naležnym čynam abyhrany, asensavany. Bo patencyjna jon demanstruje adrazu niekalki histaryčnych płastoŭ: pačatak industryjalnaj revalucyi ŭ kancy XIX stahodździa — pole kanfliktu pamiž habrejskim kapitałam i pieravažna habrejskaj ža pracaj; niadoŭhi i adnaboki roskvit kamunistyčnaj idyškultury ŭ mižvajennyja hady; habrejskija pakuty ad Chałakostu i ad stalinskich represij.
Časta sustrakajusia ź dziŭnymi arhumientami, što, maŭlaŭ, habrejskaja historyja Lachaŭki nie maje nijakaha značeńnia dla horada, bo nibyta habrei ŭ nasielnictvie hetaha pradmieścia byli tolki mienšaściu. Ale ŭ toj ža čas mała jaki rajon horada daje taki bahaty i raznastajny simvaličny materyjał dla habrejskaj historyi 1890-ch — 1940-ch, jak mienavita Lachaŭka, i pry naležnaj stratehii reprezientacyi hety apovied taksama moža być vielmi cikavy.
Tolki jak siońnia minaku na Kastryčnickaj možna zdahadacca, chto budavaŭ zavody Lachaŭki i chto na ich spačatku pracavaŭ? Uvohule murałaŭ na vulicy Kastryčnickaj ciapier kolki chočaš, dziakuj i biełaruskim, i brazilskim mastakam strytartu. Voś tolki na habrejskuju temu niama nivodnaha. Tolki adna vypadkovaja cytata z «Pacałunka» Šahała.
A mnie vielmi chaciełasia b ubačyć na murałach Lachaŭki, naprykład, hierojaŭ słavutaha ramana Mojše Kulbaka «Zielmancy», asabliva harbaroŭ — kolišnich samatužnikaŭ, a potym pracaŭnikoŭ harbarnaha zavoda «Balšavik». I samoha patryjarcha, Reb Zełmełe, i jahonych synoŭ, i ich litaraturnaha baćku Kulbaka.
Mejše Kulbak. fota Wikimedia Commons.
Uvohule, toj fakt, što Minsk da vajny zastavaŭsia svojeasablivaj stalicaj savieckaha idyškajtu, samym bujnym asiarodkam movy idyš siarod užo mocna asimilavanych savieckich habrejaŭ, sa svojeasablivymi (praletarskimi zvonku i drobnaburžuaznymi ŭnutry) adukacyjaj, kulturaj i mastactvam, zasłuhoŭvaje hodnaj raskrutki i ŭ daviednikach, i ŭ vizualnaj prastory horada, i ŭ cełym — u miesiedžy, jaki horad pasyłaje śvietu.
Pradmieści
Troški bolej jaŭnych śladoŭ byłoj prysutnaści — u Rakaŭskim pradmieści, niekali ci nie sucelna habrejskim. Niekalki miemaryjalnych došak na budynkach byłych sinahoh, viasielnaj zały — i niakiepskija infarmacyjnyja stendy ŭ dvary «Handlovaha doma na Niamizie».
A voś miesca na kolišnim Nižnim rynku, dzie da siaredziny 1960-ch stajaŭ samy stary muravany budynak Minska, Chałodnaja sinahoha 1570-ch, abaznačanaje ciapier tolki «Burhier Kinham». Amal niemahčyma zdahadacca, što adsiul na ceły kvartał uharu niekali praściraŭsia minski sinahahalny dvor — vialikaja «kałonija» z amal 20 sinahohaŭ. Kali ŭźniacca vyšej pa prystupkach da skryžavańnia ź Internacyjanalnaj, to na infarmacyjnym stendzie možna ŭbačyć repradukcyju karciny Maja Dancyha «Moj horad staražytny i małady». Na aryhinale Chałodnaja sinahoha staić usutyč da ŭžo pabudavanaj vysotki «Biełpramprajekta», što, darečy, było prajavaj hramadzianskaj pazicyi mastaka, bo na momant napisańnia tvora (1972 hod) sinahohi ŭžo nie isnavała. Na infastendzie ž kraj karciny ź sinahohaj akuratna abrezany, nibyta kab nie nahadvać pra jaje lišni raz.
Budynak byłoj chasidskaj sinahohi — adzin z usiaho dvuch u Trajeckim pradmieści Minska, jaki zachavaŭsia z pačatku XIX stahodździa. Typovyja dla Staroha Minska «broŭki» nad voknami i ŭłaścivaja sinahoham simietryja. Ciapier u budynku — Dom pryrody.
Temu moža praciahnuć vieličny hmach Opiery, sprajektavany Iosifam Łanhbardam, kali jašče pryhadać, jakoj nacyjanalnaści była dobraja pałova davajennaj trupy. Habrejskich matyvaŭ u architekturnaj, kulturnaj, histaryčnaj spadčynie Minska vielmi šmat. Ale kab pačuć ich, treba pilna prysłuchoŭvacca da ledź-ledź čutnych, hłuchich hałasoŭ, jakija havorać na niezrazumiełaj nam movie.
