Kleckaja bitva: bliskučaja pieramoha našych prodkaŭ
Heta byŭ prykład chutkaha i družnaha dziejańnia ŭ krytyčnaj situacyi. Pra pierałomnuju pieramohu vojska VKŁ nad krymskimi tatarami ŭ 1506 hodzie piša historyk Andrej Bliniec.
Bareljef Michaiłu Hlinskamu z pamiatnaha znaka ŭ honar Kleckaj bitvy. Fota Andreja Blinca.
Krymskaje chanstva ŭźnikła ŭ vyniku chitramudraj dypłamatyčnaj kambinacyi našych prodkaŭ. Jano było patrebnaje Vitaŭtu, kab znutry asłabić vialikaha i daŭniaha niebiaśpiečnaha praciŭnika — Załatuju Ardu.
Na miažy XIV—XV stahodździaŭ Załatuju Ardu, dziaržavu naščadkaŭ Čynhischana, jakaja raskinułasia ad čarnamorskich stepaŭ da Uralskich hor, raździrali mižusobicy. Vitaŭt skarystaŭsia situacyjaj i pasadziŭ na tron Krymskaha chanstva Chadžy-Hireja, čyje maładyja hady prajšli na vielikakniaskim dvary ŭ Trokach. Vitaŭt i Jahajła dapamahli Chadžy-Hireju ŭmacavacca ŭ jakaści samastojnaha kiraŭnika novaj dziaržavy. Jany i nie zdahadvalisia, što praz try pakaleńni krymcy zabuduć, chto byŭ ich apiekunom, i stanuć niebiaśpiečnymi vorahami Litvy.
Žyvy biełaruski tavar
Małaŭradlivyja, zasušlivyja ziemli Kryma nie mahli zabiaśpiečyć hodny ŭzrovień žyćcia jaho nasielnikam. Chleba ŭvieś čas nie chapała. Ale jaho ŭdostal pryvozili zamiežnyja kupcy, čyje kałonii raskinulisia na paŭdniovym bierazie Kryma. Naŭzamien jany patrabavali žyvy tavar — niavolnikaŭ, jakich pierapradavali ŭ Asmanskuju impieryju. Popyt naradžaje prapanovu, i pohlady krymcaŭ źviarnulisia na poŭnač, dzie možna było zachapić zdabyču. Daloki šlach praz zasušlivy step i niebiaśpieka sutyknieńnia ź niepryjacielem razhladalisia jak niepaźbiežnaja ryzyka luboj ekanamičnaj dziejnaści.
U 1474 hodzie krymskija vieršniki ździejśnili pieršy bujny napad na ziemli Vialikaha Kniastva, spustošyŭšy Padolle i Čyrvonuju Ruś. U nastupnyja hady ich achviarami stanavilisia Vałyń, Kijeŭščyna, vakolicy Žytomira i Vińnicy. Da pachodaŭ na paŭnočnaha susieda tatar u svaich metach padšturchoŭvali ŭładary Asmanskaj impieryi i Maskoŭskaj dziaržavy.
U 1497 hodzie napadniki ŭpieršyniu ŭvarvalisia na biełaruskija ziemli, razrabavaŭšy vakolicy Mazyra. Pry hetym ich achviaraj staŭ pravasłaŭny mitrapalit kijeŭski i ŭsioj Rusi Makaryj I — tatary jaho zabili. U 1500 (dvojčy), 1502, 1503 (dvojčy), 1505 hadach krymcy spustašali Biełaruś. Niahledziačy na addalenaść ad Krymskaha paŭvostrava, hetyja ziemli, dzie daŭno nie viedali vojnaŭ, vabili palaŭničych na niavolnikaŭ.
Jak praviła, tatary prychodzili ŭ kancy leta — pačatku vosieni, kali byŭ sabrany ŭradžaj. U biaśpiečnym miescy jany raźbivali łahier (koš), adkul va ŭsie baki rassyłali atrady pa 100—500 voinaŭ. Chutkija vieršniki za dzień mahli pieraadolvać bolš za sto kiłamietraŭ i źjaŭlacca tam, dzie ich nie čakali. Zachoplenuju zdabyču pryvodzili ŭ koš, dzień-dva adpačyvali i znoŭ vypraŭlalisia ŭ rejd. Praz 15—20 dzion arda rušyła ŭ zvarotny šlach. Z saboju viali šmatliki pałon, hnali žyviołu, vieźli zdabyču.
Čamu ahromnistaje Vialikaje Kniastva było nie ŭ stanie supraćstajać krymcam? Bo na ŭtrymańnie mocnych pamiežnych harnizonaŭ, achovu pierapraŭ na Dniapry byli patrebny hrošy, a ich uvieś čas nie chapała. Tamu tatary bieśpieraškodna prachodzili ŭhłyb biełaruskich ziemlaŭ. Tak, u 1503 hodzie ardu zaŭvažyli, tolki kali jana źjaviłasia pad Słuckam. Pakul vojska źbirałasia dla adporu i vysočvała voraha, tatary vypraŭlalisia ŭ zvarotny šlach. U lepšym vypadku možna było źniščyć asobnyja atrady i adbić častku zdabyčy, jak heta zdaryłasia pad Babrujskam u 1502 hodzie.
Tatary vyvodziać pałon. Hraviura XVI stahodździa. Pinterest.com.
Chočaš miru — rychtujsia da vajny
Kab nie tracić biudžet na stvareńnie vojska na paŭdniovych miežach, vialiki kniaź Alaksandr Jahiełončyk imknuŭsia dypłamatyčnymi zachadami schilić chana Mienhli-Hireja da sajuzu suprać Maskovii. Bałazie tataram nie było roźnicy, dzie zdabyvać žyvy tavar.
U 1506 hodzie, zdavałasia, usio było padrychtavana da zaklučeńnia miru. Ale pakul išli pieramovy, u Krymie rychtavali novy napad. Tam pierakanalisia ŭ niazdolnaści kniastva arhanizavać abaronu i ličyli, što čarhovaja demanstracyja mahutnaści dazvolić atrymać bolšyja sastupki ad lićvinaŭ.
U kancy červienia ź Pierakopa vyrušyła 7-tysiačnaja arda, jakuju viali syny chana Bici-Hirej i Burnaš. U siaredzinie lipienia pad Łojevam vojska pierajšło na pravy bierah Dniapra, a potym praz Mazyrskuju i Pietrykaŭskuju pierapravy vyjšła na paŭnočny bierah Prypiaci. Adsiul ničoha nie zaminała ruchacca ŭ centr biełaruskich ziamiel.
Niedzie 20—22 lipienia tatary stali košam pad Kleckam. Sam horad byŭ spaleny jašče padčas nabiehu ŭ 1503 hodzie i naŭrad ci paśpieŭ adbudavacca. Ale ziemlanyja vały staroha zamka i reštki jaho ŭmacavańniaŭ dobra pasavali dla raźmiaščeńnia chanskaha łahiera. Z-pad Klecka asobnyja čambuły — tak nazyvali atrady — nakiroŭvalisia pad Kreva, Navahradak, Lidu, Ašmiany, Harodniu, Vaŭkavysk — na abšary, jakija ŭ papiarednija hady nie zakranała chvala nabiehaŭ.
Navina pra napad zaśpieła vialikaha kniazia Alaksandra na sojmie ŭ Lidzie. Ciažka chvory manarch, jaki dažyvaŭ apošnija dni, nie moh ruchacca i ŭvieś čas lažaŭ na nasiłkach. Usie vajskovyja spravy jon daručyŭ hietmanu Stanisłavu Kišku i svajmu favarytu Michału Hlinskamu. Siabie ž zahadaŭ advieźci ŭ Vilniu.
Ad Lidy da Lipy
Na ščaście dla krainy, Alaksandr prybyŭ na sojm u supravadžeńni niekalkich tysiač vieršnikaŭ. Hetaje vojska Hlinski źbiraŭsia vieści na dapamohu palakam, jakija čakali tatarskaha napadu. Dziakujučy źbiehu abstavin, jahony korpus staŭ sapraŭdnym paratunkam dla Vialikaha Kniastva. U Lidu ž ściahvałasia i paspalitaje rušańnie z abodvuch bierahoŭ Niomana. Połymia pažaraŭ i słupy pyłu na haryzoncie mižvoli pryśpiešvali šlachtu da miesca zboru.
A pakul vojska rychtavałasia da pachodu, na vyviedku vyjechali raźjezdy racaŭ — najomnych sierbskich kavalerystaŭ. Racy źniščyli niekalki tatar i pryvieźli ich hałovy ŭ skuranych torbach, ale nie zmahli sabrać dakładnych źviestak pra znachodžańnie ardy. Było viadoma tolki, što zahony iduć z boku Słucka. Pakolki marudzić bolš nie vypadała, ranicaj 31 lipienia vojska vystupiła ź Lidy ŭ Navahradak, kudy prybyło viečaram.
Tut try dni čakali, pakul padyduć asobnyja atrady i źjavicca infarmacyja pra tatarski koš. Narešcie adździeł bratoŭ Andreja i Juryja Niemirovičaŭ zachapiŭ šaściarych pałonnych, jakija paviedamili, što asnoŭnyja siły krymcaŭ źbirajucca pad Kleckam. Źviestki byli nastolki važnyja, što nadviačorkam, u paniadziełak 3 žniŭnia, vojska rušyła ŭ paŭdniovym napramku. U jaho składzie byli atrady mienskaha, navahradskaha, hrodzienskaha paspalitaha rušańnia, pryvatnyja počaty Stanisłava Kiški, Michała Hlinskaha, Jana Radziviła, Jana Zabiarezinskaha, adździeły racaŭ i polskaja nadvornaja charuhva ciažkaj kavaleryi. Usiaho ad 7 da 10 tysiač vajaroŭ.
Marš praciahvaŭsia cełyja sutki. Za hety čas prajšli kala 80 kiłamietraŭ i pa darozie źniščyli tatarski čambuł kolkaściu ŭ 500 šablaŭ. Viečaram 4 žniŭnia vojska spyniłasia na načleh u Lipie (siońnia — vioski Vialikaja i Vysokaja Lipa Niaśvižskaha rajona). Pierad bitvaj treba było adpačyć i ludziam, i koniam.
Voś tut raptoŭna i zachvareŭ hietman Stanisłaŭ Kiška. Jon navat nie moh siadzieć na kani. Była heta sapraŭdnaja niemač ci simulacyja napiaredadni bitvy, zychod jakoj nichto nie moh pradkazać, skazać ciažka. Na vajskovaj naradzie ŭsie paŭnamoctvy atrymaŭ Michał Hlinski. Na jaho ŭskładałasia ŭsia adkaznaść za vynik vypravy.
Na bierahach rečki Silny
Ranicaj u sieradu 5 žniŭnia 1506 hoda charuhvy Hlinskaha ŭ bajavych paradkach rušyli da Klecka.
Jość mierkavańnie, što hietman ździejśniŭ abychodny manieŭr i padyšoŭ pad Kleck z poŭdnia, ź Pinskaha trakta. Heta nibyta dazvalała adsiekčy tataram darohu da adstupleńnia. Takaja viersija zamacavanaja i ŭ samim Klecku, na paŭdniovym uskrajku jakoha staić pamiatny znak u honar bitvy. Adnak ža dastatkova zirnuć na kartu, kab pierakanacca, što taki «manieŭr» tolki pavialičvaŭ šlach da praciŭnika i nie davaŭ nijakich pieravah. Hietman śpiašaŭsia da tatarskaha łahiera samaj karotkaj darohaj, tamu jahonaje vojska padyšło da Klecka z poŭnačy i spyniłasia na bierazie raki Silny — adnosna nievialikaj, ale z bałocistymi bierahami, pieraadoleć jakuju z chodu było niemahčyma. Da siońnia heta rečka, darečy, pieratvaryłasia ŭ ledź prykmietny ručaj.
Pamiatny znak u honar pieramohi nad tatarami ŭ Klecku. Źleva — kryž, pad jakim z 2011 hoda lažać pareštki achviaraŭ nabiehaŭ pačatku XVI stahodździa. Z pravaha boku — kryž i vałun, ustalavanyja letam 1996-ha. Na schile — kamień z bareljefam Michała Hlinskaha, ustalavany ŭ 2015 hodzie. Fota Ivana Baja, radzima.org.
Na toj momant nie ŭsie atrady viarnulisia ŭ tatarski łahier. Bici-Hirej i Burnaš sustreli lićvinaŭ, majučy ŭ svaim rasparadžeńni kala 4 tysiač voinaŭ. Jany jašče mieli čas dla adstupleńnia, ale heta vymusiła b pakinuć častku zdabyčy. Tamu carevičy vyrašyli zastacca na bitvu. Ich łahier z troch bakoŭ atačali reki Łań i Silna, što davała dadatkovuju pieravahu ŭ abaronie, a žadańnie zachavać narabavanaje pavinna było prymusić voinaŭ bicca z asablivaj upartaściu. Na ŭsialaki vypadak častku vierchavych koniej pierapravili na supraćlehły bierah i trymali napahatovie dla mahčymych uciokaŭ.
Mienavita hetych koniej tatary stracili ŭ pieršuju čarhu. Kavaleryjski adździeł, jaki Hlinski adpraviŭ napieradzie asnoŭnych sił, atakavaŭ krymcaŭ z fłanhu. Vieršniki adbili statak i, mahčyma, pierachapili asobny čambuł, jaki viartaŭsia ŭ łahier sa zdabyčaj.
Źjaŭleńnie lićvinaŭ tam, dzie ich nie čakali, uniesła paniku ŭ šerahi tatar jašče da pačatku bitvy. Chanskim synam asabista daviałosia adnaŭlać paradak va ŭłasnym vojsku i rychtavać jaho da boju.
Tym časam na hałoŭnym napramku lićviny na praciahu troch hadzin rabili haci dla pierapravy cieraź Silnu. Tatary abstrelvali ich z łukaŭ, u adkaz taksama lacieli streły, hučali załpy harmat i ručnic. Narešcie, pierapravy byli hatovyja i kavaleryja pašychtavałasia dla ataki. Na pravym fłanhu znachodzilisia charuhvy navahradskaj šlachty, na levym — mienskaj i haradzienskaj.
Niekalki vajaroŭ paśpiašalisia na druhi bierah, vyklikajučy voraha na dvuboj, jaki skončyŭsia dosyć chutka i nie na našu karyść. Šlachcic Kopcia, zavadatar hetaj vypravy, byŭ zabity, a jaho adsiečanuju hałavu tatary nasadzili na dzidu i z łajankaj nasili pa bierazie. Zrešty, heta byŭ pieršy i apošni pośpiech krymcaŭ u bitvie.
«Navina dla ŭsiaho chryścijanskaha śvietu vyratavalnaja»
Paśla pramovy Hlinskaha, pad huki surmaŭ i žalejek, sa śpievam «Baharodzicy» pravaje kryło pajšło ŭ ataku. Jano adkinuła voraha ad pierapravy i pavoli prasoŭvałasia napierad.
Kab strymać ruch navahradcaŭ, Bici-Hirej i Burnaš kinuli suprać ich usie najaŭnyja siły. Heta i było patrebna hietmanu dla vyrašalnaha ŭdaru. Pierakanaŭšysia, što niepryjaciel skancentravany na adnym fłanhu, jon asabista pavioŭ u ataku levaje kryło. Imklivy ŭdar raśsiek varožaje vojska na dźvie častki. Adnu prycisnuli da bierahoŭ Łani, a druhaja kinułasia ŭciakać u adzinym dastupnym napramku — na ŭschod. Z pravaha boku šlach pierakryvali bałoty, ź levaha boku išła końnica lićvinaŭ. A praź niekalki kiłamietraŭ ad Klecka pierad krymcami ŭźnikła čarhovaja pryrodnaja pieraškoda — rečka Capra. Vuzkaja hrebla cieraź jaje akazałasia zanadta ciesnaj dla ŭciekačoŭ. Lićviny bili ich z usich bakoŭ, nie sustrakajučy supracivu.
Z nadychodam ciemry ŭsio zacichła. Ale kaniec bitvy nie aznačaŭ zaviaršeńnia ŭsioj apieracyi. Vojska Hlinskaha jašče try dni stajała kala Klecka, pierajmajučy čambuły, jakija nie viedali pra parazu i śpiašalisia da miesca zboru. U hetyja ž dni vialikija hrupy ŭciekačoŭ byli raźbityja pad Kapylom i Pietrykavam. Praŭda, pravadyram nabiehu pašancavała vyratavacca i viarnucca ŭ Krym. U subotu, 8 žniŭnia 1506 hoda, pierachapiŭšy apošnija zahony tatar, vojska rušyła z-pad Klecka na Vilniu.
Pavodle śviedčańnia sučaśnikaŭ, usiaho za čas vypravy adbili 40 000 pałonnych ludziej i 30 000 koniej. Atrymaŭšy viestku pra pieramohu, vialiki kniaź Alaksandr płakaŭ ad radaści, a ŭ liście da žycharoŭ Hdańska pisaŭ, što hetaja navina «vyratavalnaja dla ŭsiaho chryścijanskaha śvietu».
Važnaść vypravy i praŭda ciažka pieraacanić. Kleckaja bitva stała pieršaj pieramohaj u doŭhim šerahu paražeńniaŭ, jakija paniesła Vialikaje Kniastva na miažy XV—XVI stahodździaŭ. Upieršyniu našy prodki raźbili ŭsiu ardu i vyzvalili ŭvieś pałon. Heta istotna ŭźniało ich bajavy duch i padrychtavała da novych zmahańniaŭ.
Z punktu hledžańnia vajennaha mastactva Kleckaja bitva stała ŭzoram uzajemadziejańnia roznych rodaŭ vojskaŭ: kavaleryi, strałkoŭ, dyviersijnych i inžyniernych adździełaŭ. Pra bitvu zhadvali sučaśniki, pisali chranisty. Kancler i vilenski vajavoda Mikałaj Radzivił u honar pieramohi zasnavaŭ u Vilni klaštar karmielitaŭ abutych, a pry im zbudavaŭ kaścioł z padvojnaj nazvaj: Maci Božaj Śniežnaj (5 žniŭnia, u dzień, kali adbyłasia bitva, adznačajecca śviata Dzievy Maryi i «śniežnaha cudu») i Śviatoha Juryja — niabiesnaha apiekuna voinaŭ, abaroncaŭ rodnaj ziamli.
