Alaksandr Uljanaŭ. Biełaruski dypłamat, jaki adyhraŭ zmročnuju rolu
Da jaho źviartalisia pa hrošy — i jon znachodziŭ. Da jaho prychodzili, kab chutčej atrymać savieckuju vizu, — i jon sadziejničaŭ. Ale dapamahaŭ supracoŭnik Narodnaha kamisaryjata zamiežnych spraŭ (NKZS) Alaksandr Uljanaŭ nacyjanalnym dziejačam nie prosta tak. Pra zdolnaha dypłamata, jaki vysoka ŭźlacieŭ, ale baluča ŭpaŭ, piša viadučy navukovy supracoŭnik Muzieja Janki Kupały Pavieł Karaloŭ.
Alaksandr Uljanaŭ viedaŭ, chto jamu treba: navat na fota pryabdymaje Janku Kupału. Fota z Muzieja imia Janki Kupały.
Kalektyŭny fotazdymak VIII Usiebiełaruskaha źjezda savietaŭ, 1927 hod. Pozirk lohka vychoplivaje paŭuśmiešlivaha Janku Kupału. A dalej spyniajecca na jaho susiedzie źleva, što dazvalaje sabie niefarmalny žest — pryabniać metra za plačo. Mižvoli składvajecca ŭražańnie, što pobač z Kupałam znachodzicca siabar abo niechta, chto choča ŭvajści ŭ davier. Ci tak heta? I chto heta ŭvohule taki?
«Svoj čałaviek»
Alaksandr Uljanaŭ dasiahnuŭ imklivaha karjernaha rostu ŭ viedamstvach BSSR, jakija zajmalisia spravami źniešnich adnosin. Spačatku jon naładžvaŭ handal Biełarusi ź inšymi savieckimi respublikami, a z 1925-ha pierajšoŭ na sapraŭdnuju dypłamatyčnuju słužbu. Pieršym jahonym miescam pracy stała Łatvija, a paśla Polšča. U hety čas pryjarytetnym kirunkam dziejnaści CK KP(b) B było ŭzmacnieńnie prasavieckich siłaŭ u biełaruskich asiarodkach i asłableńnie praciŭnikaŭ savieckaj ułady.
Uljanaŭ mieŭ dypłamatyčny takt i talent apieratyŭna prymać rašeńni, vałodaŭ majsterstvam znosin ź ludźmi i ŭmieŭ słuchać surazmoŭcu. Viadomaja biełaruskaja dziajačka Paŭlina Miadziołka, jakaja pracavała tady ŭ biełaruskaj himnazii ŭ Dźvinsku (ciapier łatvijski Daŭhaŭpiłs), pryhadvała, što paznajomiłasia ź im u Ryzie ŭ paŭpredstvie SSSR. Jaje tady źbiralisia vysłać z Łatvii, i Uljanaŭ daŭ joj hrošaj na darohu. Taksama jon dapamoh Miadziołcy chutka atrymać savieckaje hramadzianstva i paspryjaŭ u atrymańni savieckaj vizy dla jaje maci z Zachodniaj Biełarusi.
Adno z samych hučnych viartańniaŭ u BSSR (a zatym i aryšt z vysyłkaj) źviazanaje ź imieniem Franciška Alachnoviča. Da jaho taksama prykłaŭ svaju ruku naš hieroj, pra što dramaturh sam zhadvaŭ u aŭtabijahrafičnaj apovieści «U kipciuroch HPU». Kali zajšła havorka pra mahčymaść pierajezdu Alachnoviča ŭ Savieckuju Biełaruś, jahonyja siabry z prasavieckaj Biełaruskaj sialanska-rabotnickaj hramady skazali jamu, što «ŭ paŭpredstvie ŭ Varšavie jość svoj čałaviek, biełarus, «savietnik» Uljanaŭ. Jon tabie heta naładzić». I toj sapraŭdy ŭsio naładziŭ jak maje być.
Intelihiencyja Minska i Zachodniaj Biełarusi ličyła Uljanava svaim, daviarała jamu, nie bajałasia vykazać pry im svaju dumku. Kali za tym ža Alachnovičam u Miensku adkryta sačyli supracoŭniki HPU, to jon kinuŭsia pa padtrymku mienavita da Uljanava — toj jakraz byŭ u horadzie prajezdam. A čakajučy jaho z cyrulni, siarod vizicioraŭ Alachnovič sustreŭ tam i paeta Uładzimira Žyłku, jaki taksama niezadoŭha da taho pierajechaŭ u BSSR z Čechasłavakii.
«Nieŭzabavie źjaviŭsia čakany dypłamat. Uvajšoŭ z ručnikom, paviazanym navakoł šyi, z tvaram, husta pasypanym pudraj. Byŭ heta małady jašče čałaviek z vyhladam suchotnika, błandzin, z barodkaj. «Kab nie hetaja barodka, — dumaŭ Poputčik, — dyk hety bieły napudrany tvar mieŭ by šmat supolnaha z maskaj Pjero»», — hetak apisvaŭ Alaksandra Uljanava ŭ paźniejšaj apovieści «U kipciuroch HPU» Francišak Alachnovič. Novychas.by.
Ale dapamoha Uljanava biełaruskim dziejačam tyčyłasia tolki spravy pryjezdu ŭ BSSR, a dalej jany pakidalisia na volu karnych orhanaŭ. Choć aryštavany Francišak Alachnovič naiŭna dumaŭ u kamiery: «Uljanaŭ vyručyć! Kab tolki jany daviedalisia». Kali ž maci dramaturha paviedamiła, što dypłamat ničym jamu dapamahać i nie źbiraŭsia, Alachnovič byŭ šakavany. Dalej u jaho była daroha ŭ łahier na Sałaŭki. Vysyłka ŭ chałodnyja krai, na viernuju śmierć, čakała i chvoraha na suchoty Žyłku.
Pośpiechi ŭ raskole i drableńni
Dypłamatyčnaja słužba Uljanava nie abmiažoŭvałasia vymańvańniem na savieckuju radzimu nacyjanalnych dziejačaŭ. U 1931-m užo były ataše ŭ adnym sa svaich listoŭ u partyjnyja orhany dakładvaŭ:
«Pa svajoj raniejšaj pracy za miažoj mnie davodziłasia sustrakacca pa daručeńni CK z beeneraŭskaj i da t. p. publikaj, i ŭ koła majoj sapraŭdnaj pracy i tut uvachodziła infarmavańnie ab nastrojach usioj hetaj publiki, pra jaje razmovy i h. d., — na mianie lehła zadača infarmavać CK pra nastroi t. zv. «biełaruskaj intelihiencyi»».
Tut Uljanaŭ zanadta ścipła aceńvaje svaju pracu ŭ Polščy. Bo jahonaj zadačaj było nie tolki banalnaje infarmavańnie. Jon prykłaŭ vialikija namahańni i dla zabieśpiačeńnia samarospusku ŭrada BNR: spačatku adsiačeńnia ŭ im antysavieckaha kryła i ŭmacavańnia levaj častki, a paśla i ŭvohule likvidacyi.
Rašeńnie ab samarospusku ŭrada BNR, pieradačy jaho paŭnamoctvaŭ uradu BSSR i pryznańni Minska adzinym biełaruskim kulturnym i palityčnym centram było praviedziena ŭ kastryčniku 1925 hoda na admysłova sklikanaj II Biełaruskaj kanfierencyi ŭ Bierlinie.
Tahačasny kiraŭnik urada BNR Alaksandr Ćvikievič pryhadvaŭ u svaich pakazańniach, dadzienych u 1930 hodzie orhanam HPU paśla svajho aryštu pa spravie «Sajuza vyzvaleńnia Biełarusi»:
«Bolš realna hetyja pieramovy [ab rospusku BNR] pačalisia paśla pryjezdu ŭ Koŭna letam 1925 hoda t. A. Uljanava… Tady ž było vyrašana sklikać Bierlinskuju kanfierencyju dla likvidacyi BNR. Na nieabchodnaści farmalnaj, poŭnaj likvidacyi ŭrada BNR nastojvaŭ ja, a taksama, nakolki pamiataju, tav. Uljanaŭ».
Vynik byŭ atrymany. I choć Prezidyum Rady BNR nie pryznaŭ rašeńnia kanfierencyi, tym nie mienš u pastanovie CK KP(b)B adznačałasia: «t. Uljanaŭ vykanaŭ całkam i poŭnaściu dyrektyvu Biuro CK KPB(b) u spravie praviadzieńnia kanfierencyi». Na toj čas talenavitamu pravakataru było ŭsiaho 24 hady.
Pratakoł CK KPB pra raskoł Rady BNR i rolu Alaksandra Uljanava. Nacyjanalny archiŭ Respubliki Biełaruś.
Pravakataram nazvaŭ Kupała
Dziejnaść Uljanava nie abmiažoŭvałasia zamiežžam. Aktyŭna jon «pracavaŭ» i ŭ samoj BSSR. Kab palehčyć jamu zadaču infarmavać CK pra nastroi siarod biełaruskich piśmieńnikaŭ, jaho navat uładkavali ŭ redakcyju časopisa «Połymia», choć u śpisie členaŭ redakcyi jon nie paznačaŭsia.
Nie raz sustrakała Uljanava ŭ domie Kupałaŭ Paŭlina Miadziołka. Jana paśla napiša va ŭspaminach:
«U haścinym pakoi na piśmovym stale stajali fatahrafii členaŭ CK i ŭrada BSSR, jakija byvali haściami ŭ domie Kupały, ale sa źmienaj ich Uładka mianiała i ich partrety. Tak, źnikła sa stała fota Jazepa Adamoviča, paśla Pryščepava i inš. Na ich miescy pajaŭlalisia novyja. Stajała tam fota i Alesia Uljanava, pradstaŭnika Min-va zamiežnych spraŭ SSSR pry ŭradzie BSSR.
Adnojčy (zdajecca, heta było ŭ 1929 hodzie) Janka, pakazvajučy na partret Ał. Uljanava, kaža:
— Vialiki pravakatar.
Ja ździviłasia.
— Čamu? — pytaju.
— A jak ža, pierš dapamoh Taraškieviču arhanizavać Hramadu, a paśla pamoh palakam razahnać jaje.
— Niaŭžo heta praŭda?
— A jak ty dumała? Heta jaho rabota.
— Čamu ž ty nie źmieniš sa stała jaho partreta, kali heta tak?
— Hm… Jašče rana. Jašče jon važnaja šyška».
Kupała nie pamylaŭsia adnosna sutnaści Alaksandra Uljanava, ale nie zmoh adrazu heta zrazumieć. Što tyčycca zhadanaha Branisłava Taraškieviča (adnaho ź lidaraŭ Biełaruskaj sialanska-rabotnickaj hramady ŭ Zachodniaj Biełarusi), to Uljanaŭ sapraŭdy mieŭ na jaho niepasredny ŭpłyŭ. Mnohija dziejańni Taraškieviča ŭ siaredzinie 1920-ch vialisia pad nahladam i z dapamohaj kamunistaŭ. A kali ŭ 1930-ch hadach Taraškievič pracavaŭ u Maskvie ŭ Kaminternie, to jon navat niejki čas žyŭ na kvatery i, peŭna ž, pad palityčnym nahladam, jak piša Miadziołka, «svajho pryjaciela Alesia Uljanava».
Uljanaŭ byŭ kaštoŭny nie tolki dla CK KPB(b), ale i dla Dziaržaŭnaha palityčnaha ŭpraŭleńnia (HPU, paźniejšaje Hałoŭnaje ŭpraŭleńnie dziaržaŭnaj biaśpieki NKVD), bo vioŭ ahienturnuju pracu.
Čyj vierš?
U 1929 hodzie Alaksandr Uljanaŭ atrymaŭ adkaznaje daručeńnie — daznacca, chto aŭtar vierša «Pasiekli kraj naš papałam», jaki nielehalna pieradavaŭsia siarod biełaruskich paetaŭ i mieŭ niejmavierna mocny dla taho času antymaskoŭski źmiest. Byli ŭ tvory nastupnyja radki:
Za ŭschodnim despatam-carkom
My biehajem na zadnich łapach,
Ńju-Jorku hrozim kułakom
I Čembierlena łajem trapna.
…
Nie śmiejem navat havaryć
I dumać biez kramloŭskaj vizy,
Biez nas ŭsio robiać machlary
Dy mižnarodnyja padlizy.
…
Raspaŭsia b kamień ad žalby
Kali b jon znaŭ, jak torh nad nami
Viaduć maskoŭskija raby
Ź vielikapolskimi panami.
Uljanaŭ atrymaŭ daručeńnie ad samoha Ramana Pilara, staršyni HPU BSSR. U HPU była ŭžo viersija pra aŭtarstva, ale jaje treba było pravieryć. Uljanaŭ paźniej pachvalicca čystaj rabotaj:
«I kali ja źviarnuŭsia da Kupały pry najbližejšaj sustrečy — z dakoram — što jon, maŭlaŭ, aŭtar aburalnych antysavieckich vieršaŭ, toj pakryŭdziŭsia, zajaviŭšy, što jon moža być niezadavolenym tym i inšym, ale takich rečaŭ jon nie robić, i zrazu ž nazvaŭ aŭtara — A. Dudara».
U 1929 hodzie jašče nie dumałasia, što za niejki adzin vierš mohuć aryštavać i vysłać. Masavyja aryšty pačalisia tolki ŭ nastupnym hodzie.
Darečy, zhadany paet Aleś Dudar u svaich pakazańniach HPU siarod inšaha adznačaŭ, što Uljanaŭ — heta «pryjaciel Čarota, jaki i źvioŭ jaho z Kupałam». Atrymlivajecca, što «vialiki pravakatar» byŭ dobrym siabram užo trom biełaruskim dziejačam: Michasiu Čarotu, Janku Kupału i Branisłavu Taraškieviču. Jamu davoli lohka ŭdavałasia ŭvajści ŭ davier i być svaim siarod ćvietu biełaruskaj nacyi. Prytym padychody byli vielmi chitryja. Paŭlina Miadziołka ŭspaminała, što jaje brat Zyhmuś «davaŭ uroki biełaruskaj movy žoncy Uljanava». Tym samym zabivalisia adrazu dva zajcy. Pa-pieršaje, demanstravałasia prychilnaść siamji dypłamata da biełaruščyny, a pa-druhoje, paśla słovy Zyhmusia, skazanyja padčas tych urokaŭ pra inšych, Uljanaŭ pryvodziŭ u svaich spravazdačach dla HPU.
«I prasiŭ sud ab miłasernaści»
Adnak «svaim» jon byŭ tolki da momantu, pakul i nad im nie navisła pahroza represij. Miadziołka pryhadvaje, jak paśla viartańnia z kazanskaj vysyłki ŭ 1932 hodzie jana advažyłasia prasić Uljanava, kab dapamoh niekudy ŭładkavacca:
«Kali padyšła da jaho stała, jon zrabiŭ vyhlad, što nie paznaŭ mianie, navat nie prypadniaŭsia z kresła, nie adkazaŭ na «dzień dobry». Nie ŭźnimajučy vačej na mianie, sucha skazaŭ, što ničym nie moža mnie dapamahčy».
Vidać, heta było efiektam pieražytaha strachu. Bo padčas razhromu biełaruskaj intelihiencyi ŭ pačatku 1930-ch Uljanaŭ taksama ledź nie trapiŭ pad toj katok. Jaho abvinavacili, što jon «pasłužyŭ abjektyŭna prykryćciom, za jakim nacdemaŭskaja intelihiencyja pravodziła i mieła mahčymaść chavać kontrrevalucyjnyja spravy». Za heta «vialiki pravakatar» atrymaŭ strohuju vymovu pa partyjnaj linii i zapis ab «niemahčymaści dalejšaha vykarystańnia na pracy pa linii NKZS». Uljanava paprakali ŭ «praźmiernym znańni z nacdemaŭskaj intelihiencyjaj u takoj formie, jakaja nie vyklikałasia nijakaj nieabchodnaściu (bytavaja spajka i zroščvańnie ź joj, pjanstva)». Sakratar partkalehii CK KP(b)B Aron Ryskin zapytaŭsia ŭ jaho: «Niaŭžo heta było tak nieabchodna, takoje zbližeńnie?» Na što Uljanaŭ adkazaŭ, što biez hetaha nikudy — takaja technika pracy.
Ale tady aryšt jaho abminuŭ, choć pahroza visieła i nadalej. A realizavałasia jana 20 maja 1937 hoda, kali pa ŭsim SSSR razharnułasia čarhovaja chvala balšavickaha Vialikaha teroru. Užo ŭ źniavoleńni Uljanaŭ zrabiŭ savieckaj uładzie apošniuju pasłuhu, daŭšy pakazańni suprać Źmitra Žyłunoviča, Antona Balickaha, Branisłava Taraškieviča i dziasiatka inšych asob, uklučajučy samoha siabie. Pra narodnaha paeta, jakoha pryabdymaŭ na zdymku, jon zaśviedčyŭ: «Na kvatery ŭ Kupały pastajanna byvali ŭdzielniki arhanizacyi, i, pa sutnaści, u pieryjad 1929 hoda i častkova 1930 hoda hetaja kvatera stała štab-kvateraj antysavieckich zboryščaŭ». Rykašetam pratakoły dopytaŭ Uljanava ŭdaryli i pa inšych dziejačach. Jany byli razmnožanyja ŭ 10-ci ekzemplarach, adzin ź jakich nakiravany ŭ Sarataŭ, dzie miascovyja supracoŭniki NKVD 20 žniŭnia 1937 hoda aryštavali Vacłava Łastoŭskaha.
Turemnaje fota. By.openlist.wiki.
Zrešty, nie zusim pravilna nazyvać pakazańni Uljanava jahonymi asabistymi śviedčańniami. Tekst pratakołaŭ byŭ padrychtavany śledčymi zahadzia, a Uljanavu zastavałasia faktyčna tolki ich padpisać. Čałaviek, jaki šmat hod pracavaŭ na HPU/NKVD, nie mieŭ siłaŭ admovicca, tamu braŭ u fabrykacyi svajoj kryminalnaj spravy niepasredny ŭdzieł. Pra heta śviedčać jahonyja ŭłasnyja praŭki ŭ aryhinale pratakołaŭ. Vidać, hetym samym jon sprabavaŭ vyratavać sabie žyćcio.
Pratakoły dopytaŭ Uljanava — prykład taho, jak u 1937 hodzie ŭ BSSR padvodziłasia «histaryčnaja faktałahičnaja baza» pad tak zvanaje Abjadnanaje antysavieckaje padpolle. Niezdarma i vydadzienaja Mikałajem Ilkievičam i Raścisłavam Płatonavym u 1997 hodzie kniha, u jakoj publikavalisia pratakoły dopytaŭ Uljanava, mieła padzahałovak «Falsifikacyja orhanami NKVD kryminalnych spraŭ u 1937—1938 hadach».
Samoha ž Uljanava jahonaje supracoŭnictva sa śledstvam nie vyratavała. 26 listapada 1937 hoda na zakrytym pasiadžeńni Viarchoŭnaha suda SSSR jon jak «udzielnik nacyjanalistyčnaj arhanizacyi» i «ahient polskaj raźviedki» byŭ pryhavorany da najvyšejšaj miery pakarańnia. Vinu svaju pryznaŭ i prasiŭ sud ab miłasernaści. Sudovy praces, jak tady zvyčajna viałosia, doŭžyŭsia ŭsiaho 15 chvilin, i ŭ toj ža dzień prysud byŭ pryviedzieny ŭ vykanańnie ŭ Maskvie na Danskich mohiłkach. A žoncy Uljanava Cecylii Uljanavaj-Błatman paviedamili, što muž adbyvaŭ pakarańnie ŭ miaścinach pazbaŭleńnia voli i pamior tam ža 15 vieraśnia 1938-ha.
Uljanaŭ pamior, a pratakoły jahonych pakazańniaŭ zastalisia. Praz dva miesiacy paśla rasstrełu Uljanava na ich asnovie byŭ asudžany da śmierci Vacłaŭ Łastoŭski. Kanviejer śmierci praciahvaŭ svaju pracu.
