Paŭtara stahodździa pamiž Zachadam i Rasijaj. Čamu Bałharyja mianiała sajuźnikaŭ?
Nie tolki tamu, što chacieła aryjentavacca na pieradavyja krainy, piša Andrej Akuška.
Pomnik-muziej na hary Buzłudža. Tut u 1891 hodzie adbyŭsia pieršy źjezd Bałharskaj sacyjał-demakratyčnaj rabočaj —paźniej kamunistyčnaj — partyi. Z 1971 da 1981 hoda kamunistyčny ŭrad pabudavaŭ na pustynnaj viaršyni hary hihancki pomnik. Ciapier jon staić zakinuty. Shutterstock.com, by Milen Dobrev.
Paśla doŭhaj tureckaj akupacyi ŭ 1877 hodzie Bałharyja pačała šlach da niezaležnaści. U hetym joj dapamahła rasijskaja armija. Ale potym Bałharyja čaściakom išła suprać ruskich. Padčas suśvietnych vojnaŭ bałhary vajavali na baku Hiermanii, a paśla byli vymušanyja budavać sacyjalizm. Ciapier Bałharyja znoŭ stała častkaj Jeŭropy i nie źbirajecca viartacca ŭ «braterskija abdymki».
Šlach da niezaležnaści
U pieršaj treci XV stahodździa, kali ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim kiravaŭ Vitaŭt, Bałharyja stała častkaj Asmanskaj impieryi. Tolki ŭ siaredzinie XIX stahodździa ŭ bałhar źjaviŭsia šaniec viarnuć niezaležnaść. Turcyja słabieła i adstavała. Usio kančatkova vyrašyłasia paśla rasijska-tureckaj vajny 1877—1878 hadoŭ. Bałhary sustrakali rasijskuju armiju z chlebam-sollu. I niezdarma: paśla jaje pieramohi na karcie śvietu znoŭ źjaviłasia dziaržava pad nazvaj Bałharyja.
U Pieciarburzie dumali, što elita hetaj maleńkaj krainy budzie pažyćciova słavić Rasiju. Adnak impieryja sama davoli chutka dała pieršuju nahodu zasumniavacca ŭ mocy siabroŭskich adnosin, kali adstupiłasia ad San-Stefanskaj mirnaj damovy 1878 hoda. Damova praduhledžvała stvareńnie Vialikaj Bałharyi, u jakuju ŭvachodzili častki sučasnych Hrecyi, Paŭnočnaj Makiedonii i Sierbii. Ale zachodnija dziaržavy ŭhavaryli Rasiju pahadzicca na inšy, Bierlinski mir.
U vyniku vializnyja etnična bałharskija terytoryi zastalisia pad turkami, a reštu padzialili na dźvie častki. Pieršaja, Uschodniaja Rumielija sa stalicaj u Płoŭdzivie, stała aŭtanomnaj pravincyjaj pad asmanami. Druhaja, Kniastva Bałharyja na čale z kniaziem Alaksandram Batenbierham, pieratvaryłasia ŭ vasała sułtana. Elita krainy była rasčaravanaja takimi sastupkami, vinavaciačy ŭ ich i Zachad, i Rasiju.
Shutterstock.com, by Pavalena.
Z taho času ŭ kniastvie idejaj-fiks stała abjadnańnie ŭsich ziamiel, dzie žyli bałhary. I pieršaj metaj była Uschodniaja Rumielija. U vieraśni 1885 hoda žaŭniery pad kamandavańniem Danaiła Mikałajeva (byłoha rasijskaha vajskoŭca) aryštavali hienierał-hubiernatara ŭ Płoŭdzivie i abjavili pra ŭźjadnańnie paŭdniovaj Bałharyi z paŭnočnaj.
Heta aburyła rasijskaje kiraŭnictva. Jak tak, małodšy brat samastojna vyrašaje svoj los? Rasijski impieratar vymusiŭ bałharskaha kniazia admovicca ad trona i pakinuć dziaržavu.
Maskva chacieła Kanstancinopal sabie
Adrazu paśla abjadnańnia padbuchtoranaja aŭstryjcami Sierbija napała na susiedku. Rasija abjaviła, što nie žadaje rabić vybar pamiž braterskimi krainami i adklikała svaich aficeraŭ z bałharskaj armii. U sierbaŭ na toj čas užo byŭ paŭnavartasny aficerski korpus, tamu kanflikt prazvali «vajnoj hienierałaŭ suprać kapitanaŭ». Bałharskija kapitany pieramahli, ale zapomnili toj udar u śpinu. Paźniej jany stanuć prychilnikami idei vajavać suprać Sierbii i Rasii ŭ Pieršaj suśvietnaj.
Razzłavany impieratar Alaksandr III vyrašyŭ pakarać «zdradnikaŭ», jakija jašče i novaha cara abrali bieź jaho zhody, i razarvaŭ z Bałharyjaj dypłamatyčnyja adnosiny. Jon mierkavaŭ, što biez padtrymki Rasii maleńkaja kraina paprostu nie vyžyvie.
Heta było na karyść zachodnim dziaržavam, jakija prapanavali maładoj krainie finansavuju i mižnarodnuju padtrymku. Rasijski piśmieńnik i žurnalist Barys Tahiejeŭ, jaki naviedaŭ Safiju ŭ 1903-m, raskazvaŭ, što dumaŭ trapić u nievialikaje azijackaje miastečka. Ale pabačyŭ jeŭrapiejski horad z elektryčnymi tramvajami, vializnymi kramami, univiersitetam, biblijatekami, teatrami… Bałharyja za košt zachodnich kredytaŭ raźvivałasia niejmaviernymi tempami. Budavalisia darohi i party, 78% nasielnictva stali piśmiennymi, a miascovych žaŭnieraŭ za ich dyscyplinavanaść nazyvali «bałkanskimi niemcami».
Pieciarburh pajšoŭ suprać małodšaha brata i ŭ zamiežnaj palitycy. Jon nie padtrymaŭ dałučeńnie da Bałharyi Makiedonii, jakuju bałhary ličyli svajoj. U hetym byŭ admysłovy raźlik. Jak pisaŭ pasłańnik u Safii Anatol Niakludaŭ, «dla nas i sierbaŭ vielmi važna, kab Bałharyja nie była terytaryjalna zakončanym arhanizmam». Bo kali ŭ Safii nie budzie metaŭ na zachadzie i poŭdni, jana, maŭlaŭ, pačnie hladzieć u bok Kanstancinopala, a heta pieraškodzić Rasii zabrać sabie hety horad razam z čarnamorskimi pralivami. U toj čas Rasija surjozna staviła sabie takuju metu.
Impieratar Mikałaj II spačatku byŭ suprać i niezaležnaści, jakuju kraina abviaściła ŭ 1908-m.
Dźvie nacyjanalnyja katastrofy
Paźbiehnuć vojnaŭ na Bałkanach nie ŭdałosia. U pieršaj (1912—1913) kaalicyja Bałharyi, Hrecyi, Sierbii i Čarnahoryi pieramahła turak. Bałhary značna pašyryli svaju terytoryju, zaniaŭšy Frakiju z vychadam da Ehiejskaha mora i častku Makiedonii. U druhoj (1913) ambicyjnym bałharam daviałosia zmahacca ŭžo suprać byłych sajuźnikaŭ i Rumynii. Hetuju vajnu kraina prajhrała i straciła častku zachoplenych ziamiel. Parazu ŭ Bałharyi nazvali Pieršaj nacyjanalnaj katastrofaj. I abvinavacili ŭ joj nie tolki svaje ambicyi, ale i Rasiju, što padtrymała sierbaŭ i rumyn. Tamu mnohija dumali, što ŭ 1914-m Bałharyja adrazu padtrymaje Aŭstra-Vienhryju i Hiermaniju.
Stara-Płanina: hory šmat značać dla bałharskaj identyčnaści. Na fota: zaniadbany manumient ušanavańnia Kamunistyčnaj partyi na hary Buzłudža. Na hetaj samaj hary adbyŭsia adčajny boj 30 bałharskich paŭstancaŭ-četnikaŭ suprać turak u 1868 hodzie. Shutterstock.com, by Lukas Bischoff Photograph.
Ale Safija vyrašyła vysłuchać prapanovy abodvuch aljansaŭ. Antanta prapanavała tolki nievialikija kavałački ziamli ŭ tureckaj Frakii. Hiermanija abiacała bolš: prymiežnyja terytoryi Hrecyi, Rumynii i Sierbii. Car vahaŭsia, ale ŭ kastryčniku 1915-ha ŭsio ž abjaviŭ vajnu Antancie.
Spačatku ŭsio išło dobra — «bałkanskija niemcy» dapamahli razhramić Sierbiju i Rumyniju. U rasijan zdaryłasia isteryka, i jany kinulisia pisać artykuły pra «trojčy praklatuju Bałharyju». Safijskaja presa nie adstavała: «My pavinny vykaranić usie ślady rasijskaha ŭpłyvu». Dajšło i da sutyknieńniaŭ žaŭnieraŭ dźviuch krain. Pieršaje zdaryłasia ŭ vieraśni 1916-ha, kali bałhary pieramahli ŭ štykavoj atacy. Kamandavaŭ imi, pa ironii losu, rusafił hienierał-lejtenant Stefan Tošaŭ.
Tošava ździviła, što rasijanie admaŭlalisia zdavacca. Potym stała viadoma, što rumyny pierakanali ruskich, byccam bałhary žorstka zabivajuć pałonnych. Choć nasamreč usio było inakš: «vorahaŭ-bratoŭ» bałhary navat chavali razam sa svaimi palehłymi.
Paśla Lutaŭskaj revalucyi 1917 hoda bai ścichli, a ŭ sakaviku 1918-ha Savieckaja Rasija vyjšła z vajny. A praz paŭhoda Bałharyja akazałasia siarod krain, jakija prajhrali Pieršuju suśvietnuju. Heta stała Druhoj nacyjanalnaj katastrofaj, bo kraina kančatkova straciła vychad da Ehiejskaha mora. Ale mnohija žychary sustreli kaniec vajny z palohkaj.
Pakt ab uzajemadapamozie? Dziakuj, nie treba
U pieršyja mižvajennyja hady Bałharyja stała izhojem. SSSR joj nie cikaviŭsia, kali nie ličyć niaŭdałych sprobaŭ ekspartu revalucyi. Nie daviarali byłomu vorahu i dziaržavy Antanty. Adnaŭleńnie ekanomiki išło marudna, kraina pieražyła niekalki pieravarotaŭ. Cikavaść da Bałharyi viarnułasia tolki ŭ kancy 30-ch, kali Hiermanija, Vialikabrytanija i SSSR napiaredadni novaj vajny pačali aktyŭna šukać sajuźnikaŭ.
Brytancy chutka vybyli z baraćby. Bałhary žadali viartańnia stračanych terytoryj, a Łondan nie byŭ hatovy zdać Hrecyju ci Juhasłaviju. SSSR zmahaŭsia da apošniaha. Jon pahadziŭsia padtrymać pretenzii i prapanavaŭ pakt ab uzajemadapamozie. Ale bałhary admovilisia. Jany ŭvažliva sačyli za dziejańniami Maskvy i bačyli, jak anałahičnyja damovy pryviali da pieraŭtvareńnia krain Bałtyi ŭ savieckija respubliki.
Bałharyja słavicca svaimi čyrvonymi vinami. Siarod jakichcharakternyja: z daliny Dunaja hamza — trochi harkavaja; z Frakii, poŭdnia krainy, maŭrud — jaki vysakarodna lepšaje z vytrymkaj, a z daliny raki Struma — čyrvony miełnik, vino z notkami tytuniu, jakoje asabliva lubiŭ Uinstan Čerčyl. Shutterstock.com, by Ju1978.
Vajavać na baku Adolfa Hitlera car Barys III taksama nie žadaŭ. Ale jamu prapanavali vyhadny varyjant, ad jakoha było niemahčyma admovicca: niemcy sami pieramohuć usich i prosta pieradaduć bałharam sprečnyja terytoryi.
Amal 16-ja respublika
1 sakavika 1941-ha Bałharyja padtrymała Hiermaniju, a na nastupny dzień na jaje terytoryju ŭvajšła 680-tysiačnaja niamieckaja armija. Adsiul jana atakavała Hrecyju i Juhasłaviju, za što bałhary atrymali ŭznaharodu. Terytoryja krainy pavialičyłasia ŭ paŭtara razu, a nasielnictva — na tracinu. Praŭda, nienadoŭha: u 1944-m da bałharskaj miažy nablizilisia savieckija vojski. U noč na 8 vieraśnia ŭ krainie adbyłosia paŭstańnie, i časovy ŭrad vystupiŭ suprać Treciaha rejchu. Skłałasia cikavaja situacyja: da pieramirja z SSSR Bałharyja naminalna vajavała i ź im, i ź niemcami.
Va ŭradzie dumali, što źjavicca novy šaniec abirać pamiž Zachadam i Rasijaj. Ale sajuźniki padzialili Bałkany samastojna. Bałharyja adyšła ŭ śfieru ŭpłyvu SSSR, z usimi nastupstvami pabudovy sacyjalizmu: rasstrełami vorahaŭ naroda, kidańniem za kraty palityčnaj apazicyi, kalektyvizacyjaj i industryjalizacyjaj, žorstkaj cenzuraj. Amal kopijami savieckich stali novaja kanstytucyja i zakony. Tolki paśla prychodu da ŭłady ŭ SSSR Mikity Chruščova raspačałasia adliha. Miascovaha Stalina Vyłka Čarvienkava zamianili bolš miakkim Todaram Žyŭkavym. U 1962 hodzie ŭ krainie byŭ likvidavany apošni kancłahier.
Prasavieckija i prazachodnija historyki dahetul spračajucca, jakim byŭ upłyŭ SSSR na bałharskuju ekanomiku. Z adnaho boku, Saviecki Sajuz zabaraniŭ bałharam udzielničać u amierykanskim «płanie Maršała» pa adnaŭleńni Jeŭropy. Hety płan dazvoliŭ chutka adnavicca paśla vajny Zachodniaj Hiermanii i inšym krainam Zachadu, prytym jany zachavali rynkavuju ekanomiku i demakratyčny ład. Z druhoha boku, Maskva davała Bałharyi kredyty, dapamahła razbudavać pramysłovaść i achvotna kuplała miascovyja tavary. Nie mienš za pałovu bałharskaha handlovaha abarotu prychodziłasia tady na SSSR. Bałharskaje kiraŭnictva razumieła, što źbiehčy na Zachad jamu nie daduć, a tamu treba siabravać z Uschodam.
Dvojčy — u 1963 i 1973 hadach — Žyŭkaŭ prapanoŭvaŭ zrabić Bałharyju 16-j respublikaj SSSR. Blitz.bg
Časam hetaje siabroŭstva prymała niezvyčajnyja formy. Dvojčy — u 1963 i 1973 hadach — Žyŭkaŭ prapanoŭvaŭ zrabić Bałharyju 16-j respublikaj SSSR. I dvojčy heta vyklikała niezadavolenaść jaho tavaryšaŭ pa partyi. Ale sumiesnuju mižuradavuju kamisiju pa supracoŭnictvie ŭsio ž stvaryli. Praź niekalki dziesiacihodździaŭ Žyŭkaŭ kazaŭ, što prosta chacieŭ atrymać takim čynam ad SSSR dadatkovuju finansavuju padtrymku. Kali heta praŭda, to taktyka spracavała. Mienavita Safiju ŭ Maskvie ličyli najlepšym sajuźnikam u sacyjalistyčnym łahiery. Bałhary nikoli nie sprabavali ź jaho ŭciačy, u adroźnieńnie ad Vienhryi, HDR, Polščy i Čechasłavakii. Za heta jany atrymlivali najlepšyja ŭmovy kredytaŭ, a haz i naftu — sa źnižkami.
Časam udavałasia padzarabić i ŭ Jeŭropie. Naprykład, padčas kryzisu 1973-ha kraina atrymała niebłahija hrošy praz reekspart savieckaj nafty.
Paźniej, kali Bałharyja paviarnułasia da Zachadu, mnohim zdavałasia, što heta adbyłosia raptoŭna. Ale kantakty ź Jeŭropaj pačalisia jašče ŭ 1956-m, kali była zaklučana pieršaja handlovaja damova z FRH. Zachodniaja Hiermanija chutka stała hałoŭnym partnioram krainy pa-za miežami sacyjalistyčnaha łahiera.
Znoŭ pamiž Zachadam i Rasijaj
U siaredzinie 80-ch, kali Michaił Harbačoŭ raspačaŭ pierabudovu ŭ SSSR, svaju viersiju pierabudovy staŭ pravodzić i Žyŭkaŭ, choć i pradčuvaŭ, što dla jaho heta skončycca drenna. Tak i adbyłosia: u listapadzie 1989-ha sastarełaha kiraŭnika adpravili ŭ adstaŭku. Krainaj pačali kiravać libieralnyja palityki, chutka zapracavała i šmatpartyjnaść. U červieni 1990-ha prajšli svabodnyja vybary, na jakich pieramahli byłyja kamunisty — Bałharskaja sacyjalistyčnaja partyja. Ich apanienty z Sajuza demakratyčnych sił zaniali druhoje miesca, atrymaŭšy prava zaniać pasadu prezidenta. Im staŭ antykamunist Želu Želeŭ. Jon prapanavaŭ jak maha chutčej viarnucca ŭ zachodniuju cyvilizacyju, ustupić u Jeŭrasajuz i NATO.
Ale šlach tudy nie byŭ lohkim. Reformy išli marudna, bo ŭrad bajaŭsia skaračać sacyjalnyja harantyi. Situacyja horšała, a ŭ 1996-m inflacyja dasiahnuła 310 %, realnyja dachody hramadzian źmienšylisia na tracinu. Tolki na pačatku XXI stahodździa ŭsio naładziłasia. Hetamu dapamahli zachodnija inviestycyi i prahramy pa padrychtoŭcy sučasnych śpiecyjalistaŭ. Hałoŭnymi partniorami byli niemcy — daŭnija sajuźniki bałharaŭ.
Adnaviŭ urad i suviazi z Rasijaj, jakija ŭ 90-ja abmiažoŭvalisia nabyćciom nafty i hazu. U 1999-m u Bałharyju pryjšli inviestycyi z Maskvy — kampanija «Łukojł» nabyła kambinat «Naftachim-Burhas». U 2006-m «Rasatam» pieramoh u konkursie na adnaŭleńnie budaŭnictva AES «Bielenie», a praz dva hady Safija pahadziłasia na praviadzieńnie praz terytoryju Bałharyi hazapravoda «Paŭdniovy patok». Zdavałasia, što raspačynajecca novy raŭnd baraćby za Bałharyju. Ale Rasija jaho prajhrała. U 2004-m kraina ŭvajšła ŭ NATO, a praz try hady stała siabram Jeŭrasajuza.
Prezidencki pałac u Safii. Shutterstock.com, by Takashi Images.
«Bołharija užie zahranica»
Bałharyju, praŭda, vinavacili ŭ tym, što jana źjaŭlajecca trajanskim kaniom Rasii ŭ Jeŭropie. Palitykam pryjšłosia dakazvać, što heta nie tak.U 2014-m u adkaz na anieksiju Kryma spyniłasia budaŭnictva «Paŭdniovaha patoku». Admianili i supracoŭnictva pa AES, choć u kancy 2019-ha byŭ abjaŭleny novy tendar i «Rasatam» u im znoŭ udzielničaje.
Ciapier palityčnyja i vajskovyja kantakty bałhar sa «starejšym bratam» spynienyja. Zastalisia tolki ekanamičnyja: Rasija zajmaje druhoje miesca ŭ bałharskim imparcie. U asnoŭnym heta haz, nafta i paliva. Na krainy NATO i Jeŭrasajuza prychodzicca kala dźviuch tracin tavaraabarotu. Naŭrad ci heta źmienicca ŭ najbližejšyja časy, bo bałharskaja moładź choča žyć u Jeŭrasajuzie i stavicca da Rasii horš, čym da Jeŭropy.
Heta razumieje i rasijskaja presa, jakaja ŭžo pierarabiła staruju prymaŭku «Kurica nie ptica, Bołharija nie zahranica» na novy ład: «Kurica nie ptica, Bołharija užie zahranica».
