40 hadoŭ tamu zahinuŭ Lavon Barazna. Saviecki KHB zabiŭ patencyjnaha nacyjanalnaha lidara?
Ci prosty kryminał? Jon abyšoŭ pieššu paŭ-Biełarusi, stvaraŭ niezaležnickija hurtki, pryvioŭ da biełaruščyny šerah zasłužanych dla krainy ludziej. Piša Dźmitryj Hurnievič.
Pahrom dysidenctva
Uviesnu 1972 hoda Palitbiuro abmiarkoŭvała ŭ Maskvie pytańnie pra dysidencki ruch.
Staršynia KHB Jury Andropaŭ prapanuje razabracca z «ahientami Zachadu». Brežnieŭ padtrymlivaje prapanovu i zaklikaje «siekčy hetyja źjavy ŭ korani, nie dazvalać padonkam atručvać atmaśfieru savieckaha hramadstva».
U krainie savietaŭ pačynajecca «pahrom dysidenctva».
U Maskvie aryštoŭvajuć pravaabaroncaŭ Jakira i Kraśnina. Uładzimira Bukoŭskaha prysudžajuć da 7 hod turmy. Pačynajecca kampanija ačarnieńnia akademika Andreja Sacharava i Alaksandra Sałžanicyna, jaki zusim niadaŭna cudam vyžyŭ paśla sproby nieviadomych atrucić jaho.
Aryšty i sudy nad dysidentami adbyvajucca i ŭ Leninhradzie, Novasibirsku. Represii siahajuć Vilni. Ale najbolš dastajecca ŭkraincam. U Lvovie adbyvajucca masavyja aryšty pa «spravie Dobaša».
KHB praz šantaž daznajecca ad bielhijskaha studenta ŭkrainskaha pachodžańnia Jarasłava Dobaša, jaki źbiraŭ va Ukrainie ŭzory «samvydatu», imiony aŭtaraŭ kramolnych vydańniaŭ. Praktyčna ŭsie jany atrymlivajuć vialikija terminy i traplajuć u łahiery strohaha režymu na Urale i ŭ Mardovii.
Kab izalavać inšadumcaŭ, ułady vykarystoŭvajuć «karnuju miedycynu». Tyja, kaho niemahčyma pryciahnuć na asnovie kryminalnaha kodeksa, stanoviacca pacyjentami varjatniaŭ, dzie na ich pravodziać niečałaviečyja dośledy.
U Minsku aryštaŭ nie adbyłosia. Zdavałasia, što čornaja chmara abyšła Biełaruś bokam. Ale ŭletku 1972 hoda minskuju intelihiencyju skałynaje žudasnaja navina.
Uviečary 15 žniŭnia ad udaru nažom u serca hinie mastak-nonkanfarmist Lavon Barazna.
Z kijem u rukach
Lavon Barazna pryjšoŭ na śviet pad Tałačynom na Viciebščynie ŭ 1929 hodzie.
Dziciem i padletkam jon pieražyvaje žachi stalinskaha teroru i Druhoj suśvietnaj vajny. U 1950 hodzie paśla słužby ŭ vojsku 21-hadovy Lavon Barazna ŭpieršyniu traplaje ŭ Minsk. Paślavajennaja stalica jašče napałovu lažyć u ruinach. U červieni da rasstrełu prysudžajuć antybalšavickich padpolščykaŭ Raścisłava Łapickaha i Fakundu Nieściaroviča, adnahodkaŭ Barazny.
Lavon pastupaje ŭ Mastackuju vučelniu i praz dva hady atrymlivaje svoj pieršy dypłom.
Padčas vučoby jon pačynaje aktyŭna cikavicca arnamientam, adzieńniem, tkactvam. Barazna vyrašaje pa krupicach viartać krainie narodnaje mastactva.
Jon kuplaje kapialuš, apranaje płašč, biare kij u ruki, malbiert za plečy, farby ŭ torbu i idzie pieššu pa Biełarusi.
Biez hrošaj, bieź ježy jon chodzić pa vioskach i raspytvaje ŭ ludziej, što za vopratku jany nosiać, jakija vykarystoŭvajuć arnamienty, pościłki, jak tkali, jak vyšyvali. Raspytvaje i zamaloŭvaje. Dobryja ludzi nakormiać i paścielać. I tak niekalki hadoŭ.
Vynikam tych chadžeńniaŭ stali paźniej 4 albomy pra skarby biełaruskaj narodnaj kultury, jakija jon ułasnaručna namalavaŭ, pieraploŭ i zdaŭ u Mastacki muziej.
U 1963 hodzie Barazna znoŭ pryjazdžaje ŭ Minsk. Jon choča atrymać vyšejšuju adukacyju i pastupaje ŭ Biełaruski dziaržaŭny teatralna-mastacki instytut.
19-hadovaha zavuć Zianon
Pry kancy leta jon sielicca ŭ internat na skryžavańni Babrujskaj i Śviardłova, la vakzała.
U kapielušy, švedry-kalčuzie (jaki paźniej stanie jaho nieadłučnaj vizitoŭkaj) jon zachodzić u pakoj i z paroha pačynaje pa-biełarusku hutarku z maładym chłapcom-susiedam. 19-hadovaha studenta zavuć Zianon Paźniak, taksama student BDTMI.
Pamiž adnapakajoŭcami niemałaja roźnica — 15 hadoŭ, ale jany imhnienna znachodziać supolnuju movu i stanoviacca siabrami.
Paśla pačatku navučalnaha hoda Paźniak i Barazna stvarajuć u instytucie supołku pad nazvaj «Amatary biełaruskaha mastactva». Paźniak pačynaje ładzić ekskursii pa starym Minsku. Barazna — etnahrafičnyja ekśpiedycyi.
U archivach jany šukajuć biełaruskija materyjały. Adnojčy padčas pajezdki ŭ Leninhrad hrupa Barazny natraplaje na ŭnikalnyja dakumienty. Moładź u šoku, nichto ź ich nie moža pavieryć, što adšukanyja materyjały mohuć datyčyć BSSR, krainy, jakuju jany, zdavałasia b, dobra viedajuć. Na sustreču ABM prychodzić usio bolš naviednikaŭ. Studenty ładziać viečaryny, zaprašajuć Ryhora Baradulina i Uładzimira Karatkieviča. Čytajuć vieršy zachodniebiełaruskich paetaŭ, jakija, choć užo i vydavalisia, ale ŭsio jašče ličylisia kramolnikami. Ale
studenty majuć dobraje prykryćcio — ich inicyjatyvu padtrymlivaje sam rektar Pavieł Maśleńnikaŭ.
Heta dadaje moładzi advahi. Na adnu sustreču Paźniak prynosić «Karotkuju historyju Biełarusi» Vacłava Łastoŭskaha.
«Ciapier, kali niemahčyma dychnuć»
Barazna biare słova i kaža, što «ciapier, kali niemahčyma dychnuć, treba pašyrać biełaruščynu praź mižludskija kantakty, bo ŭ našyja hałovy vorah nie zalezie».
Źmiest pračytanaj knihi Łastoŭskaha studenty raskazvajuć adzin adnamu padčas sustrečaŭ. Pačynajecca łancuhovaja reakcyja. Ekskursii pa Vierchnim horadzie zamiest Paźniaka pačynajuć pravodzić užo novyja ludzi. ABM razrastajecca i dzielicca na hrupy entuzijastaŭ: archieołahaŭ, etnohrafaŭ, historykaŭ.
Hetamu spryjaje libieralnaja atmaśfiera Teatralna-mastackaha instytuta. Pakazalnuju evalucyju tam pieražyŭ student-aktyvist Vasil Šaranhovič — u budučyni narodny mastak Biełarusi.
Jon razmaŭlaje pa-rasiejsku i trymajecca voddal ad biełaruskich spravaŭ. Usio mianiajecca paśla taho, kali jamu zamaŭlajuć namalavać hrafiku da zbornika vieršaŭ Kupały. Kab mastak-pačatkoviec adčuŭ tvorčaść kłasika, jamu dajuć pačytać małaviadomyja vieršy Kupały, u jakich niama ŭzhadki pra «durnoha mužyka-biełarusa» i «Stalina—Lenina». Šaranhovič mianiaje pohlady i sam pačynaje havaryć pa-biełarusku.
Lavona Baraznu ŭ instytucie viedaje kožny. Navat tyja, chto źjedliva chichikaje ź jaho biełaruskaj movy i nazyvaje za plačyma dzivakom, staviacca da jaho z hłybokaj pašanaj.
Jaho šanujuć za advahu i dobrazyčlivaść. Barazna byŭ čałaviekam, niazdolnym na podłaść.
Štości bolšaje
U 1966 hodzie zachapleńnie biełaruskim mastactvam pieraradžajecca ŭ štości bolšaje. U majsterni Jaŭhiena Kulika, jakaja mieściłasia akurat nasuprać budynka KHB, pačynaje źbiracca navukovaja i mastackaja intelihiencyja.
Pad samym nosam u čekistaŭ dziejničaje apazicyjny asiarodak, jaki ad nazvy majsterni Kulika atrymaŭ nazoŭ «Na paddašku». U Kulika źbiralisia Paźniak, Aleś Razanaŭ, Aleś Maračkin, Michaś Čarniaŭski dy inšyja. Mastaki čytali samvydat, rychtavali vystavy, arhanizoŭvali pošukavyja ekśpiedycyi.
Jak uzhadvaŭ paźniej siabra Lavona Barazny Barys Mielnikaŭ, toj havaryŭ usio, što dumaŭ, i nie źviartaŭ uvahi na pieraściarohi siabroŭ, što paŭsiul mohuć być sieksoty.
«Jon prapahandavaŭ adździaleńnie Biełarusi ad Savieckaha Sajuza, heta była jahonaja ideja, ź joju jon padymaŭsia i kłaŭsia spać», — uzhadvaŭ paźniej Mielnikaŭ.
Akurat u toj čas Lavon Barazna ženicca, a praz paru hod u ich z žonkaj Maryjaj naradžajucca dočki — Alena i Kacia.
«Eto žie nacionalizm»
Lavon pracuje hałoŭnym mastakom Mastackaha fondu BSSR.
U 1967 hodzie jamu daručajuć afarmleńnie Minska da 900-hadovaha jubileju. Barazna robić całkam biełaruski prajekt — pa formie i źmieście. Razynka prajekta — prapanova rekanstrujavać staradaŭniaje minskaje zamčyšča. Na abmierkavańnie prajekta Baraznu zaprašajuć da Mašerava. Pabačyŭšy biełaruskija nadpisy, pieršy sakratar pačaŭ aburacca: «Eto žie nacionalizm». «Dy nijaki nie nacyjanalizm. Usio pasuje da daty», — adkazvaje jamu Barazna. Mašeraŭ nalivajecca čyrvańniu. «Mienia nie intieriesujet vaš pohlad. I voobŝie nado dumať, kakich my chudožnikov privlekajem», — z abureńniem u hołasie pierabivaje jaho Piatro Mironavič.
Mašeraŭ u šoku. Jon ža pieršy sakratar, heta jon pavinien razmaŭlać, a inšyja pavinny jaho słuchać i nie piarečyć. Abureńnie Mašerava było vierdyktam na pieraśled. Baraznu adchilili ad toj pracy.
Praz dva hady pa zahadzie taho ž Mašerava pačałosia źniščeńnie Vierchniaha horada. Barazna dapamahaje Paźniaku ŭ abaronie Niamihi, jany zatrymlivajuć rujnavańnie na try hady.
A ŭ prafiesijnym žyćci Barazna praciahvaje zajmacca svajoj ulubionaj spravaj — sceničnym kaściumam. Jon apranaje dziasiatki kalektyvaŭ.
Napačatku 1972 hoda Barazna vydaje ŭnikalny albom «Hraviury Franciška Skaryny». Jon pieršym adkryŭ hraviury Skaryny dla masavaha čytača.
Nasuprać «Pieramohi»
U 1972 hodzie znoŭ pačynajuć rujnavać Niamihu. Barazna aktyŭna ŭklučajecca ŭ abaronu staroha Minska.
Uviečary 15 žniŭnia 1972 hoda Lavon Barazna viartajecca ŭ svaju majsterniu na vulicy Kamsamolskaj. Jana mieściłasia akurat nasuprać kinateatra «Pieramoha». Mastak vychodzić z aŭtobusa i hutaryć ź nieznajomaj žančynaj. Dahetul nieviadoma, chto pačaŭ tuju razmovu.
Tut da ich padychodziać dvoje nieviadomych i pačynajuć čaplacca da žančyny. Barazna robić im zaŭvahu. Pačynajecca słoŭnaja pierapałka.
«Ja vas zaraz zdam u milicyju», — pahražaje Barazna. Nasuprać kinateatra tady mieściŭsia pastarunak. Dvoje nieviadomych abkładajuć Baraznu matam i pačynajuć jaho šturchać. Žančyna, praź jakuju i pačalisia razborki, bokam-bokam i źnikaje z vulicy. Čaho datyčyć dalejšaja razmova Barazny i dvuch chulihanaŭ — nieviadoma.
«Serca, majo serca»
Barazna zabiahaje ŭ milicyju i kaža, što jaho pravakujuć na bojku chulihany.
Razam ź milicyjantam jany vychodziać na vulicu, supracoŭnik biažyć za Baraznoj. Dvoje chulihanaŭ kinulisia u dvoryk niepadalok ad majsterni Barazny. Adzin ź ich dastaje nož i kidajecca ź im na milicyjanta. Milicyjant chapaje za ruku mužčynu, ale toj nažom nanosić jamu udar u levaje pieradplečča.
Milicyjant załomvaje jamu ruku i bačyć, jak druhi ź ich zamachvajecca nažom na Baraznu. Milicyjant čuje słovy Barazny: «Serca, majo serca».
Heta byli jaho apošnija słovy, i praz paru siekund jon padaje na ziamlu. U hety čas zabojca Barazny kidajecca z nažom na milicyjanta, kab adbić svajho naparnika.
Achoŭnika pravaparadku ratuje prafiesijanalizm. Jon šturchaje mužčynu, jakomu chvilinaj raniej załamaŭ ruku, na zabojcu Lavona i takim čynam ratuje siabie ad druhoha ŭdaru nažom.
Nieviadomyja kidajucca ŭciakać. Milicyjant biažyć u pastarunak i abviaščaje akcyju «Pierachop». Rajon ačaplajuć. Mienš čym praz hadzinu złačyncaŭ zatrymlivaje milicyja.
Chavajuć Baraznu na małoj radzimie, u vioscy Novaje Siało Tałačynskaha rajona.
Ale na pachavańni niabožčyku nie dajuć spakoju. Za pracesijaj sočyć milicyja, miehafony ravuć.
Braty Zołatavy
Sud nad aryštavanymi. Stanoviacca viadomyja niekatoryja padrabiaznaści zdareńnia, vyjaŭlenyja padčas śledstva. Złačyncy — heta biespracoŭnyja braty Michaił i Alaksandr Zołatavy, uradžency rasijskaha horada Kalinin.
Alaksandr — małodšy, jaki napaŭ na milicyjanta — lejtenanta P.Kavalova. Starejšy, Michaił, zabiŭ Lavona Baraznu. Viadoma, što samarobna vytačanyja na zavodzie nažy złačyncy ŭziali ŭ znajomaj pa proźviščy Kandratovič, ź jakoj vypivali. Paśla bojki la majsterni Barazny jany ŭciakli ŭ bok płoščy Svabody, vycierli nažy ab travu i pabryli dalej, pakul ich nie zatrymała milicyja.
«Samy spraviadlivy ŭ śviecie sud» nahadvaje teatralnuju dzieju. Starejšy z bratoŭ Michaił simuluje psichična chvoraha. Na ŭsie pytańni jon adkazvaje adnolkava: «Ja syn Stalina. Ja ispołnił dołh».
Nichto ŭ zale nie mieŭ sumnievaŭ, što heta była ihra. Heta, zrešty, dva razy paćviardžaje i miedycynskaja ekśpiertyza, jakaja dvojčy pierapyniaje sud na dosyć praciahły termin. Ale Zołataŭ, niahledziačy na zaklučeńnie lekaraŭ, praciahvaje da kanca pracesu simulavać chvarobu.
Abaroncy pradstaŭlajuć spravu takim čynam, jak byccam złačyncy dziejničali niezaležna adzin ad adnaho, a ŭsie ich dziejańni — heta łancuh źbiehu abstavinaŭ. Jany vypadkova ŭziali ŭ toj viečar nažy, vypadkova abrazili i šturchnuli Baraznu, vypadkova pačali ad jaho źbiahać, vypadkova schavalisia mienavita ŭ jahonym dvary i vypadkova zabili samoha Baraznu i paranili milicyjanta Kavalova.
Rola žančyny
Cikava, što sud nie źviarnuŭ asablivaj uvahi na fakt našeńnia Zołatavymi chałodnaj zbroi.
Chacia, kali Zołatavy mieli nažy, značyć, jany mieli pry hetym niejkuju metu. Śledstva nie zacikaviłasia faktam, adkul złačyncy viedali, dzie znachodzicca majsternia Barazny i adkul sam Barazna moh viedać, što tyja buduć chavacca mienavita ŭ jahonym dvary. Niavyśvietlenaj zastałasia i rola žančyny pa proźviščy Kuźniacova, jakuju ŭ toj viečar baraniŭ Barazna. U sudzie jana vystupała ŭ jakaści śviedki, ale nijakich kankretnych pakazańniaŭ nie dała. Jana zapeŭnivała, što Zołatavych bačyć upieršyniu.
Ale ŭ prysutnych na sudzie, u tym liku i ŭ milicyjanta Kavalova, jaki byŭ razam z Baraznoju ŭ momant śmierci, skłałasia ŭražańnie, što ŭ jaje była akreślenaja rola ŭ arhanizacyi kanfliktu i što jana daŭno viedaje Zołatavych.
Advakaty bratoŭ Zołatavych Dazorcava A. i Urubleŭskaja S. śćviardžali, što «Barazna nie vykonvaŭ ani hramadskaha, ani hramadzianskaha doŭhu». Maŭlaŭ, kali b jon nie kinuŭsia zatrymlivać złačyncaŭ, a abyšoŭ ich bokam pa pryncypie «maja chata z kraju», to zastaŭsia b žyvy. Łžyvymi vyjavilisia śćvierdžańni, što Barazna sam udaryŭ Michaiła Zołatava. Padčas aryštu ŭ złačyncy nie było vyjaŭlena śviežych pabojaŭ, siniaki byli dvuch- i siamidzionnaj daŭnaści.
Praces ciahnuŭsia amal hod. Za ranieńnie supracoŭnika milicyi Alaksandru Zołatavu prysudžajuć 8 hadoŭ turmy, a jaho starejšamu bratu za zabojstva Lavona Barazny vyšejšaja miera pakarańnia — śmiarotnaja kara.
8 i 5
Ale heta nie stavić kropku na spravie. Zołatavy padajuć apielacyju. Advakatki abirajuć liniju na dyskredytacyju niabožčyka Barazny. Adna ź ich padčas pracesu śćviardžaje, što «i na soncy jość plamy». Liniju advakatak padtrymaŭ i sudździa Viarchoŭnaha Suda M.Akimaŭ, jaki dašukvaŭsia ŭ charaktary Barazny pryčyn kanfliktu z Zołatavymi i ŭ vyniku — śmierci. Samich złačyncaŭ jon nazyvaje «riebiatami», a zabojcu Barazny — Mišam.
Viarchoŭny Sud admianiaje raniejšy vierdykt śmiarotnaj kary i 8 hadoŭ turmy dy prysudžaje Alaksandra Zołatava da 5 hadoŭ pazbaŭleńnia voli, a zabojcu Barazny Michaiła — da 8 hadoŭ.
Sud pierakvalifikavaŭ dziejańni Zołatavych i nažavoje ranieńnie supracoŭnika milicyi kvalifikavaŭ jak «akazańnie supraciŭleńnia, źviazanaje z pahrozaj prymianieńnia nasilla», što ciahnie za saboj mienšy termin.
Aburanyja rašeńniem Viarchoŭnaha Suda paciarpiełyja — žonka Lavona Barazny Maryja, lejtenant milicyi Kavaloŭ — pišuć listy ŭ haziety, Prezidyum Viarchoŭnaha Savieta, u Prakuraturu BSSR. Pad kožnaj skarhaj u jakaści hramadskaha abvinavaŭcy vystupaje były (jaho źniali ŭ 1964) rektar BDTMI Pavieł Maśleńnikaŭ.
Žonka Barazny piša list Mašeravu. Ale adkaz pieršaha sakratara byŭ u styli advakatak Zołatava: maŭlaŭ, «viedajem my hetaha Baraznu».
Syny pałkoŭnika KHB
U mižčaśsi vypłyvaje cikavy fakt pra siamju bratoŭ Zołatavych. Vyśviatlajecca, što ich baćka nie Iosif Stalin, a pałkoŭnik KHB Michaił Zołataŭ, načalnik achovy Doma ŭrada ŭ Minsku.
Jaho rola ŭ hetaj spravie nieviadomaja dahetul, ale stolki supadzieńniaŭ u adnoj historyi, što jość mocnyja sumnievy ŭ jaje vypadkovaści.
U Zołatavych była realnaja mahčymaść uciačy, kali mastak pabieh u milicyju prasić ab dapamozie. Ale, majučy nažy, jany vyrašyli padpilnavać jaho ŭ dvary jahonaj ža majsterni.
Navat paśla zabojstva jany nie vykinuli zbroju, a, vycieršy ab travu, pakłali ŭ kišeniu. Historyja z hramadziankaj Kuźniacovaj vyhladaje jak pravakacyja. Šturchnuŭšy jaje, złačyncy vidavočna chacieli spravakavać Baraznu na bojku. Jak možna rastłumačyć fakt, što zabojcy schavalisia mienavita ŭ dvary jaho majsterni i adkul Barazna, vyjšaŭšy ź milicyi, viedaŭ, što jany chavajucca mienavita tam? Ci była i čaho mahła datyčyć razmova Barazny z zabojcam, kali Kuźniacova ŭciakła ad ich?
Kali heta było zabojstva na zamovu, to złačyncy vykanali jaho jak umieli, biez asablivaj vytančanaści. Bo kali b Zołatavym było daručana tolki napałochać Baraznu, to chapiła b incydentu padčas svarki. Čamu jany pavodzili siabie paśla zabojstva nastolki ŭpeŭniena, što navat nie vykinuli nažoŭ?
Jašče nie kropka
Ale i heta jašče nie kropka ŭ spravie zabojstva Barazny. Apahiejem stała vyzvaleńnie złačyncaŭ pa amnistyi nieŭzabavie paśla suda.
Chto byli tyja Zołatavy? Razbeščanyja, kryminalizavanyja synki ŭsiomahutnaha kahebista, jakich tata ŭrešcie ŭratavaŭ ad śmierci i turmy? Ci niaŭkludnyja vykanaŭcy złaviesnaha płana?
I ci vypadkova toje zdaryłasia padčas «vialikaha pahromu» dysidenctva ŭ SSSR?
Zabojstva i chutkaje vyzvaleńnie zabojcaŭ jašče doŭha trymała ŭ strachu jaho žonku Maryju. Jana mianiała miescy žycharstva, najmała kvatarantak, bajałasia žyć adna z małymi dziećmi.
Siabroŭ Barazny, jakija ŭžo tady pahavorvali pra nievypadkovaść zabojstva, vyklikali na dopyty ŭ KHB. U 80-ch, užo ŭ časy pierabudovy, byli vypadki, kali maładym niefarmałam čekisty pahražali losam Barazny.
Barazna zahinuŭ, kali jamu było 43 hady. Samy roskvit sił dla mastaka i, mahčyma, budučaha palityčnaha dziejača.
Barazna lubiŭ kazać: «Rabi siońnia. Bo kali pačnieš maryć, dumać i raskazvać pra svaje płany, to ničoha i nie budzie. Mienš razvažać treba, jak tabie kiepska, a bolš pracavać».
