Straty siarod biełaruskich kałabarantaŭ — niamieckija ci savieckija?
Historyk Kuźma Kozak daśleduje čałaviečyja straty na terytoryi Biełarusi ŭ hady Druhoj suśvietnaj vajny.
Historyk Kuźma Kozak padzialiŭsia adkryćciami, da jakich jon pryjšoŭ padčas pracy nad svajoj knihaj «Hiermanskija i kałabaracyjanisckija straty na terytoryi Biełarusi ŭ hady Druhoj suśvietnaj vajny (1941-1944): analiz i vyniki».
— Kuźma, jak Vy pryjšli da hetaj temy?
— Tak stałasia, što
centralnaj temaj daśledavańniaŭ u Biełarusi byŭ i zastajecca hieraizm naroda ŭ zmahańni z voraham. Inšyja ž temy, takija jak akupacyjny režym, kałabaracyja, prymusovaja praca nasielnictva — prosta zamoŭčvalisia.Ciažka było štości skazać pra vyniki hetych źjaŭ u vajennaj historyi: hetymi temami amal nichto nie zajmaŭsia.
Adnoj z takich biełych plam było i pytańnie pra straty, asabliva niamieckaha boku. Vyjaviłasia, što ŭ Biełarusi hetaje pytańnie nikoli nie ŭźnimałasia. Paśla vajny dziaržaŭnyja orhany, a taksama historyki paćvierdzili tolki vierahodnaść źniščanych 500 tysiač
— Jak hetaja tema adlustravana ŭ pracach niamieckich historykaŭ?
— Ličbu ŭ 500 tysiač źniščanych u Biełarusi niemcaŭ tam ŭspryniali krytyčna, staviačysia da jaje, jak da savieckaj idejołahramy, što sychodziła ź viedamstvaŭ partyjnych i NKUSaŭskich struktur. Sapraŭdy, vajennyja dakumienty i ŭsie dziaržaŭnyja archivy całkam znachodzilisia pad kantrolem hetych viedamstvaŭ da 1961 h.
Nievypadkova «samaja pravilnaja» knižka pra partyzanskuju vajnu była napisana kiraŭnikom NKUS Biełarusi Łaŭrencijem Canavaj, za što atrymała Stalinskuju premiju (samaja značnaja na toj čas u halinie historyi ŭznaharoda ŭ SSSR).Niamieckija historyki fakt strataŭ nie abviarhali. Ale kankretnych daśledavańniaŭ pa hetym pytańni nie było, tamu pastupova tema pieratvaryłasia ŭ mif.
— Jak išła praca nad knihaj?
— Kab uziacca za temu, spačatku daviałosia sistematyzavać histaryjahrafičnyja i krynicaznaŭčyja nakirunki pa historyi akupacyi. Pracavać dla hetaha tolki ŭ niamieckich archivach i biblijatekach niedastatkova. Toje ž možna skazać i pra biełaruskich historykaŭ, jakija sprabavali stvarać daśledavańni na bazie ajčynnych krynic — takija pracy nie buduć abjektyŭnymi.
Dla niamieckaha historyka pošuk infarmacyi pra straty — davoli prosty praces. Dobraja i daskanałaja sistema padliku zahinułych zabiaśpiečyła statystyčnymi dadzienymi nie tolki dziaržaŭnyja ŭstanovy, ale i histaryčnuju navuku Hiermanii. Biełaruś u hetaj infarmacyi taksama čas ad času iskryła, zhasajučy ŭ vyznačeńniach «saviecki» ci «rasijski», abo i prosta jak «častka ŭschodniaha frontu». Tym nie mienš, źviestki pra Biełaruś jość — paviedamleńni z rehijonaŭ, tyłavych častak, hienieralnych akruhaŭ Biełarusi, Litvy, Biełastoka, rejchskamisaryjatu Ukrainy i t.p. Abjadnać hetyja razroźnienyja častki nie braŭsia pakul nichto — praca nie ź lohkich.
Kali kazać pra straty ŭ cełym, to straty niemcaŭ sapraŭdy skłali mienšuju dolu. Bolšaja prypadaje na kałabaracyju (zachodniaja, uschodniaja, vajennaja, cyvilnaja i miascovaja). Samymi małapadrychtavanymi byli miascovyja kałabaranty. Jany i skłali bolšaść achviar.
Paśla vajny svaje straty niemcy padličyli, ale pryciahnutaje imi da supracoŭnictva nasielnictva (uklučajučy i vajennapałonnych) zastałosia tolki ŭ savieckich spravazdačach i było padadziena, jak častka varožaha łahieru.
Katehoryja kałabarantaŭ nie trapiła ŭ ahulnuju statystyku strat savieckaha nasielnictva. Niamiecki ž bok taksama nie ŭziaŭ na siabie adkaznać pryznać ich «svaimi». Jakraz biez hetaj častki niamieckija historyki zdolny pakazać baraćbu biełaruskich partyzanaŭ małaefiektyŭnaj.
— Na jakija pytańni padčas pracy nad knihaj udałosia atrymać adkazy?
— Vidavočnymi stali dva fakty.
Śćviardžeńnie pra paŭmiljonnyja straty «U hetaj ličbie taksama miascovyja i zamiežnyja kałabaranty: sałdaty, palicyja, słužby i farmiravańni z Francyi, Rumynii, Vienhryi, Italii, Prybałtyki i inš. Tamu dziejučy siońnia ahulny termin «niamiecka-fašysckich akupantaŭ» abjektyŭnaje, ale nie zusim karektnaje.U hetu ličbu ŭvachodziać zabityja, paranienyja, prapaŭšyja bieź viestak — ale nie abaviazkova niemcy i daloka nie jany.
— Ci možna kazać pra
— Zhodna ź biełaruskimi krynicami, kolkaść niamieckich vajennych strat składała bolš za 100 tysiač čałaviek, bolš za 120 tysiač — asobna kałabaracyja, bolš za 50 tysiač — miascovaja palicyja, kala 40 tysiač — cyvilnaja administracyja.
Kali ž brać źviestki amierykanskich i niamieckich historykaŭ, to jany sfarmiravalisia na asnovie paviedamleńniaŭ partyzan pra niamieckija straty. Amierykanskija historyki Kupier i Armstranh apielujuć, naprykład, da roznych ličbaŭ. Pieršy nazyvaje ličby ad 15 da 20 tysiač, Armstranh ža ŭkazvaje 35 tysiač, ad 35 da 40 tysiač padaje niamiecki historyk Biernd Bonvič, kala 80 tysiač — u sukupnaści pa Biełarusi nazyvaje jaho suajčyńnik Chryścijan Hierłach.
— Dyk na čyim ža baku abjektyŭnaja praŭda?
— Praces varožaści byŭ zakładzieny vajnoj. Paśla jaje zakančeńnia straty byli nazvany ahułam. Siońnia idzie praces vyznačeńniaŭ: niamieckaja histaryjahrafija ŭličvaje dakładna tolki svoj bok, asobna razhladajučy vajskovuju kałabaracyju. Savieckaja ž adnosić kałabaracyju da varožych strat. U Biełarusi panujučaj pryniata ličyć pakul što savieckuju histaryjahrafiju.
