Zahadkavaja hibiel Mikałaja Haładzieda
Jaho palityčnaja karjera była bliskučaja, jahony kaniec — žachlivy. Piša Anatol Sidarevič.
Baćka Jakuba Kołasa daŭ synu srebny rubiel za toje, što toj udała skłaŭ vieršyk, a Mikoła Haładzied zarabiŭ pieršy srebny rubiel za toje, što pračytaŭ školnamu inśpiektaru šmat vieršaŭ nie tolki sa školnaje čytanki.
U chłopčyka byli zdolnaści i žadańnie vučycca. Mažliva, ź jaho atrymaŭsia b vydatny inžynier, ale jon byŭ starejšy syn u vialikaj siamji i musiŭ uciahvacca ŭ mužčynskuju pracu, zasvojvać navuku ziemlaroba. Praŭda, baćka byŭ jašče i piečnikom, i syn vučyŭsia kala jaho i piečnikoŭskaj spravie. Staŭšy dzieciukom, pajechaŭ u zarobki ŭ Kryvy Roh, dzie ŭpisaŭsia ŭ rabočuju arystakratyju, vyvučyŭšysia na elektramiechanika i mašynista. Na pačatku 1920-ch zdavałasia, što mara atrymać vyšejšuju adukacyju ździejśnicca: jon pastupiŭ na rabočy fakultet Horackaha sielhasinstytuta. Ale partyja adklikała jaho na «praktyčnuju pracu».
Jaho palityčnaja karjera była bliskučaja.Pačaŭšy staršynioj vałasnoha kamiteta, u 1924 jon užo ŭznačalvaŭ Horacki rajvykankam, staŭ udzielnikam pieršaha ŭzbujnieńnia BSSR. (Biełaruskija nacyjanał-kamunisty damahlisia, kab Rasija viarnuła Biełarusi častku ŭschodnich ziemlaŭ, zabranych u studzieni 1919.) Nieŭzabavie Haładzied stanie druhim sakratarom CK KP(b)B. A paśla byŭ kanflikt miž staršynioju SNK BSSR Jazepam Adamovičam i pieršym sakratarom CK KP(b)B Alaksandram Krynickim, čałaviekam Maskvy. Abodvuch vysłali z BSSR, i Haładzied staŭ staršynioju Saŭnarkama. Na hetaj pasadzie jon prabudzie amal 10 hadoŭ.
Na chvali słavy
Hvałtoŭnaja kalektyvizacyja i paskoranaja industryjalizacyja pry katastrafičnym niedachopie śpiecyjalistaŭ, pahromy intelihiencyi ŭ 1930–1931 i 1933–1934, piacihodka ateizmu i ŭviadzieńnie ŭsieahulnaj siamihadovaj adukacyi biez naležnych kadraŭ i materyjalnaj bazy... Źbiadnieńnie naroda, kartki na charčy (zamiest narkamata handlu daviałosia stvarać narkamat zabieśpiačeńnia)... Treba było mieć žaleznyja niervy i vytrymku, kab kiravać tady haspadarkaj BSSR.
Ivan Mielež, pišučy ŭ «Podychu navalnicy» pra siesiju CVK u listapadzie 1929, hladzieŭ na kiraŭnika ŭrada BSSR vačami svajho ŭlubionaha hieroja Apiejki: «Chudarlavy, z rezkimi valavymi rysami, Haładzied siadzieŭ z boku stała, blizka da trybuny; jon enierhična ŭstaŭ, pad vopleski zały stupiŭ k trybunie lohkaju i pruhkaju chadoju vajskovaha. U jaho i pastava była pramaja, vajskovaja, i ŭ tym, jak jon stajaŭ za trybunaju, adčuvalisia hodnaść, upeŭnienaść u sabie, u tym, što jamu naležyć zrabić».
Apošnija dva hady žyćcia stali časam usienarodnaj słavy Haładzieda. Navat papularny Čarviakoŭ byccam adyšoŭ na zadni płan.Haładzied rabiŭ dakład na ŭračystym pasiadžeńni ŭ honar 15-hodździa vyzvaleńnia Mienska ad polskich akupantaŭ, kali ŭ stalicu BSSR pryjechaŭ Michaił Kalinin uručać respublicy orden Lenina. Haładzied staŭ staršynioj kamisii i ŭ lutym 1937-ha pradstaviŭ CHII źjezdu Savietaŭ prajekt «stalinskaj» Kanstytucyi BSSR.
Ale balšavickich bonzaŭ turbavaŭ kult miascovych kiraŭnikoŭ. Stalinu rupiła, kab jon adzin byŭ baćkam narodaŭ. Naležała prybrać z palityčnaj areny daŭnich i aŭtarytetnych kiraŭnikoŭ sajuznych respublik, a na ich miesca pastavić ludziej bieź bijahrafij.
Padkopy
Historyk Raścisłaŭ Płatonaŭ piša, što pad staršyniu Saŭnarkama BSSR z 1935-ha «kapali» pieršy sakratar CK KP(b)B Mikałaj Hikała, druhi sakratar Daniła Vałkovič i sakratar Mienskaha harkama Aron Ryskin.Da zboru kampramatu byŭ padklučany instytut historyi partyi. Kali ž na pačatku 1937-ha Hikału i Ryskina adpraviać z BSSR, spravaj palityčnaj dyskredytacyi Haładzieda zojmiecca novy pieršy sakratar Vasil Šaranhovič.
Što dało šturšok da adkrytaha nastupu? Mažliva, toje, što «ŭ Miensku da 1 Maja ŭ vitrynie mahazina «Tannaja kniha» byŭ vyviešany vializarny partret Haładzieda, a vakoł jaho nievialikija partrety členaŭ Palitbiuro CK UsieKP(b)». Tak kazaŭ delehatam XVI źjezda KP(b)B Šaranhovič. Ci sami knihahandlary tak ušanavali staršyniu SNK, ci im padkazali kirujučyja tavaryšy, kab potym mieć začepku dla ataki? 25 maja Haładzieda źniali z pasady kiraŭnika ŭrada.
Viadoma, ni biuro, ni plenum nie mahli pryniać pastanovu bieź viedama Stalina. Samadziejnaść u takich pytańniach vyklučałasia.
1 červienia «Źviazda» apublikavała pastanovu V siesii CVK BSSR ad 30 maja 1937 ab vyzvaleńni Haładzieda ab abaviazkaŭ staršyni SNK i pastanovu ab pryznačeńni na hetuju pasadu Daniły Vałkoviča, jaho vialikaje fota i bijahrafiju. Niadoŭha jamu daviadziecca pasiadzieć u Haładziedavym kreśle.
Haładziedu važna było źniać ź siabie palityčnyja abvinavačańni. Tolki tak možna było ŭratavać žyćcio. I jon staŭ damahacca pryjomu ŭ Stalina.
U čym jaho vinavacili
Adzin z hałoŭnych abvinavaŭcaŭ Haładzieda na źjeździe, namieśnik zahadčyka adździeła prapahandy i ahitacyi CK Aviecis Tavakalan, śćviardžaŭ, što toj pisaŭsia to ŭkraincam, to ruskim i narešcie biełarusam.Viedama, kryminału, tut niama, ale možna ŭšyć čałavieku palityčny karjeryzm. Haładzied naradziŭsia ŭ Navazybkaŭskim paviecie (ciapier Branskaja vobłaść Rasii), dzie žyli i biełarusy, i ŭkraincy, i rasiejcy. Kim jon pisaŭsia — jaho sprava. Važna, što Haładzied pryjšoŭ da Biełarusi i pasłužyŭ joj.
Za maralnuju i materyjalnuju dapamohu padziaku SNK BSSR u asobie jaho staršyni «tav. Mikoły Haładzieda» vynosiła litaraturnaje zhurtavańnie «Uzvyšša», pra dapamohu kiraŭnika ŭrada litaraturna-mastackaj kamunie z udziačnaściu zhadvaŭ Jan Skryhan. Za Haładziedam urad nie abjadnoŭvaŭ akademičnyja instytuty, a znachodziŭ hrošy na zasnavańnie novych, dyj Akademija paŭstała taksama ŭ niemałoj stupieni dziakujučy Haładziedu.
Pryzvany ŭ 1914 u carskaje vojska, rabočy arystakrat Haładzied słužyŭ u avijacyi, absłuhoŭvaŭ elektraabstalavańnie samalotaŭ. Ale i za słužbu jamu vystavili rachunak.Partčynoŭnik Tavakalan kazaŭ: «U 1917 Haładzied byŭ lotčykam-naziralnikam u armii Kieranskaha i dvojčy premijavany za ŭzornuju słužbu caru i Kieranskamu. Jasnaja sprava, što za balšavizm (heta značyć, za razvał vojska. — AS) jaho nie premijavali». Na biadu, toj 8-j armijaj u krasaviku-lipieni 1917 kamandavaŭ Łaŭr Karniłaŭ. Vałkovič udakładniŭ: Hała-dzied mieŭ Hieorhijeŭski kryž. Voś adkul u staršyni SNK byli zaŭvažanyja Apiejkam vajskovaja pastava, hodnaść i ŭpeŭnienaść u sabie.
Historyk Uładzimir Jakutaŭ piša, što ŭ 1918 hieroj jahonaj knihi «N. M. Hołodied» (1981) zmahaŭsia suprać hietmanskaha režymu va Ukrainie (Navazybkaŭski paviet Čarnihaŭskaj hubierni byŭ uklučany tady ŭ skład Ukrainy). A Tavakalan z trybuny źjezda skazaŭ, što Haładzied «hdie-to putałsia» va Ukrainie «ŭ čas piatluraŭščyny». Vałkovič śćviardžaŭ, što Haładzied byŭ hajdamakam, braŭ udzieł u antybalšavickim paŭstańni ŭ Hlicy i Suražy. Znoŭ prablema dla historyka.
U «Źviaździe» za 8 červienia 1937 čytajem, što jašče «Haładzied adlustroŭvaŭ liniju pravych i buržuaznych nacyjanalistaŭ».Jon adstojvaŭ teoryju chutaroŭ i zastupaŭsia za Źmitra Pryščepava. Voś u čym była jaho hałoŭnaja vina. A jašče jaho źviazvała asabistaje siabroŭstva z byłym kamandujučym Biełaruskaj vajskovaj akruhi Hieranimam Ubarevičam. Raskručvałasia sprava ab zmovie. Aryštavanyja narkamy Anani Dziakaŭ i Kazimir Beniek, kamandzir korpusa Šachnazaraŭ dali pakazańni, što Haładzied uznačalvaŭ škodnickuju i špijonskuju arhanizacyju. Ahient niamieckaj i polskaj raźviedak, jon kiravaŭ centram trackiscka-bucharynskich zmoŭščykaŭ. Źviazany z polskim pasłom u Maskvie i z Varšavaj niepasredna, jon byŭ adnym z kiraŭnikoŭ vajennaj zmovy.
Padstupnaść Stalina
Stalin pryniaŭ Haładzieda. Płatonaŭ pisaŭ, što ŭ karotkaj hutarcy hiensiek abiacaŭ va ŭsim razabracca.Jakutaŭ udakładniaje, što Stalin z Haładziedam nie pazdaroŭkaŭsia i nie zaprasiŭ jaho sieści, adno skazaŭ: «Ja ŭsio viedaju, tavaryš Haładzied. Raźbiarusia. Nie chvalujciesia».
Haładzied z nadziejaj viarnuŭsia ŭ pastajannaje pradstaŭnictva BSSR pry ŭradzie SSSR. Peŭna, jon nie viedaŭ, što na pačatku červienia «materyjały» na jaho ŭ Maskvu pryvioz novy staršynia SNK Vałkovič. A napiaredadni pryjezdu Hała-dzieda ŭ Maskvu narkam unutranych spraŭ Bierman pryvioz tudy jašče adnu ratu «materyjałaŭ». Atrymaŭšy ich, narkam unutranych spraŭ SSSR Jažoŭ z dazvołu Stalina pastaviŭ rezalucyju «Aryštavać».
U pakoj u pastpredstvie, dzie spyniŭsia Haładzied, uviečary 14 červienia pastukalisia enkavedysty. 15 červienia ciahnikom u śpiecvahonie jaho dastavili ŭ Miensk, u budynak NKVD...
Tam Haładzied pamior 21 červienia. Ad katavańniaŭ, — ličyć Uładzimir Jakutaŭ. — A lehiendu pra toje, što jon vykinuŭsia z treciaha paviercha budynka NKVD (va ŭnutrany dvor siońniašniaha budynka KDB-MUS), sačynili jahonyja ž katy. Da ledź žyvoha Haładzieda ŭ NKVD vyklikali viadomaha minskaha chirurha Majsieja Šapiru. I toj padpisaŭ akt ab samahubstvie. Paźniej prafiesar Šapira kazaŭ historyku: było bačna, što pryčynaj śmierci mahli być abo insult, abo infarkt, abo ŭnutranaje krovaźlićcio.
Z druhoha boku, žurnalist Alaksandr Łukašuk u publikacyi 1993 u «Źviaździe» nazyvaje proźvišča śledčaha NKVD, jaki samavolna pakinuŭ Haładzieda na maładoha i niavopytnaha supracoŭnika, a były staršynia SNK BSSR, vykarystaŭšy heta, sapraŭdy vykinuŭsia z akna...
Jak jano było nasamreč, musić, nie skaža nichto. Jašče adna zahadka epochi stalinizmu.
