Podźvih Alaksandra Čarviakova
Sioleta spoŭniłasia 75 hadoŭ ad dnia trahičnaj śmierci adnaho z «ajcoŭ BSSR». Pra jaje abstaviny piša Anatol Sidarevič.
U «Znaku biady» Vasila Bykava jość 22-hi raździeł. U im apaviadajecca, jak u chatu da Pietraka i Ściepanidy Bahaćkaŭ ź pieramiecienaj śnieham darohi zavitali try mužčyny: małady cyvilny, starejšy cyvilny, łysy dy z vusikami, i čyrvonaarmiejec. A ŭ chacie ŭ Bahaćkaŭ niełady: chleba dobraha niama, bo žyta vobmal, i Ściepanida damiešvała ŭ ciesta bulbu i votrubje; dobrych droŭ niama — syraja alešyna; dačka chvoraja, niezdarovy i syn, a tut jašče taki maroz, što vada ŭ kałodziežy zamierzła... Pakul rasčyščali darohu, hości atajbavalisia ŭ chacie. Z haspadarami hamaniŭ maładziejšy cyvilny.
«Piatrok padumaŭ, što, mabyć, hety starejšy pa ŭzrostu, a moža, i pa pasadzie štoś skaža, ale jon nie skazaŭ ničoha, usio moŭčki siadzieŭ pry stale, pazirajučy ŭ hrubku. Na jahonym tvary lažaŭ adbitak zadumiennaj nieruchomaści, stomy, by ad jakoj hłybokaj zakłapočanaści. Zdavałasia, jahonaja ŭvaha była skiravana kudyści daloka ŭ niejkija svaje kłopaty, i ŭ hetaj chacie ništo jaho nie cikaviła».
Jon, hety starejšy, trochi zahamonić, kali pierad adychodam z chaty daść Ściepanidzie čyrvoniec «na małako i lakarstva» dla jejnaje chvoraje dački, kali padziakuje Pietraku za abahreŭku dy pažadaje zdaroŭja jahonaj dačce, a na raźvitańnie skaža: «To bahataha žyćcia, tavaryš Bahaćka».
Taja sustreča ŭ chacie Bahaćkaŭ adbyłasia na pačatku 1937-ha, pierad Vadochryščam, a ŭletku Piatrok pajeździe ŭ Miensk (jašče Miensk), kab addać doŭh dy paprasić taho starejšaha vyzvalić aryštavanaha staršyniu ichniaha kałhasa. Ad milicyjaniera ž, jaki pilnavaŭ uvachod u Dom urada, Piatrok pačuŭ: «Pamior Čarviakoŭ».
Milicyjanier skazaŭ Pietraku niapraŭdu. Kali jon vierniecca dachaty, dyk, peŭna, pačuje ad ziemlakoŭ štości inšaje, bo na 4-j staroncy «Źviazdy» za 17 červienia ŭ raździele «Chronika» drobnymi litarami i biez žałobnaj ramki była nadrukavanaja natatka:
«Staršynia CVK Biełaruskaj SSR A. H. Čarviakoŭ 16-ha červienia pakončyŭ žyćcio samahubstvam na asabistaj siamiejnaj hlebie».
Ciapier niapraŭdu skazali ŭsiamu biełaruskamu narodu.
«Bahaciej, sielanin...»
Ukłaŭšy ŭ vusny Alaksandra Čarviakova słovy «to bahataha žyćcia, tavaryš Bahaćka», Vasil Bykaŭ viedaŭ, što rabiŭ. Bo heta jon, staršynia Centralnaha Vykanaŭčaha Kamiteta BSSR, u mai 1925-ha na VII źjeździe Savietaŭ BSSR pramoviŭ znakamityja słovy: «Bahaciej, sielanin, zdabyvaj bolš bahaćcia, i čym bolš ty budzieš bahaty, tym bolš bahata budzie naša Savieckaja raboča-sialanskaja dziaržava».
Novaja ekanamičnaja palityka, uviedzienaja, pavodle Lenina, «usurjoz i nadoŭha», davała plon. U 1927-m Uładzimir Majakoŭski pryśviecić hetaj palitycy paemu «Dobra!».
Što było sapraŭdy dobra, ja čuŭ u siaredzinie 1960-ch ad sialanaŭ z padsłuckich viosak. «Kali my byli haspadarami» — tak nazvaŭ 1920-ja adzin ź ich. A jašče ja čuŭ, ź jakim pijetetam pramaŭlali dziadźki proźviščy Čarviakova i narodnaha kamisara ziemlarobstva Pryščepava.
Zaklikajučy sialan bahacieć, Čarviakoŭ z aptymizmam hladzieŭ u budučyniu. Zavitaŭšy praz 12 hadoŭ paśla taje znakamitaje pramovy ŭ biednuju chatu Bahaćkaŭ, pra što jon maŭčaŭ i dumaŭ, jakija rachunki padvodziŭ?
Małajčyna Vasil Bykaŭ, što nie dumaŭ za Čarviakova i nie vykładaŭ tyja dumki na papiery, a daŭ kožnamu z nas, čytačoŭ, mažlivaść dadumać. I zrazumieć trahizm situacyi, u jakoj apynuŭsia staršynia CVK BSSR u 1937-m.
Padkradajucca
Kamunistyčnaja partyja (balšavikoŭ) Biełarusi rychtavałasia da XVI źjezda. Aktyŭna naviazvaŭsia łozunh balšavickaj krytyki i samakrytyki, jakija va ŭmovach stalinščyny byli raŭnaznačnyja danosam i samadanosam. Pry hetym pa-za krytykaj zastavalisia hienieralny sakratar Usiesajuznaj kamunistyčnaj partyi (balšavikoŭ) i jaho atačeńnie. Skazać, što niejki pravał staŭ vynikam rašeńnia Maskvy, było nielha: naležała vinu abo brać na siabie, abo ŭskładać na kahości treciaha.
Situacyja była tryvožnaja. Prajšoŭ lutaŭska-sakavicki plenum CK UsieKP(b) ź jaho zaklikami da baraćby sa škodnikami, dyviersantami i špijonami.Uvažlivyja hramadzianie, razhortvajučy śviežyja haziety, kožny raz zadavali pytańnie: chto nastupny? 11 krasavika ad pasady narkama zbožžavych i žyviołavodčych saŭhasaŭ SSSR byŭ vyzvaleny siabar pieršaha savieckaha ŭrada Biełarusi Majsiej Kałmanovič. I ŭ toj samy dzień prychodzić viestka ab śmierci staršyni hetaha ŭrada Źmitra Žyłunoviča. 22 krasavika akt samahubstva ŭčyniaje były staršynia Savieta Narodnych Kamisaraŭ BSSR Jazep Adamovič. 26 krasavika ad abaviazkaŭ narkama ziemlarobstva BSSR vyzvaleny Kazimir Beniek. 14 maja CVK BSSR vyzvalaje ad abaviazkaŭ narkama aśviety Ananija Dziakava. 19 maja Beniek i Dziakaŭ vyviedzieny ź Mienskaha haradskoha savieta. 20 maja Saviet Narodnych Kamisaraŭ BSSR prymaje pastanovu ab vyzvaleńni ad abaviazkaŭ kiraŭnika spraŭ SNK Iosifa Łukjančyka. 30 maja vyzvaleny ad pasady staršyni Saŭnarkama Mikałaj Haładzied. 31 maja samahubstvam skončyŭ žyćcio namieśnik narkama abarony SSSR, były pieršy sakratar CK KP(b)B Jan Hamarnik. Jašče nie ŭsie viedajuć, što aryštavany były kamandujučy vojskami Biełaruskaj vajskovaj akruhi Hieranim Ubarevič...
Prymajučy adnu za adnoj viestki ab śmierciach i aryštach, ci moh Alaksandr Čarviakoŭ nie zdahadvacca, što stalinisty padkradajucca i da jaho?
Sproba aŭtadafe
Na padstavie stenahramy XVI źjezda KP(b)B, jakaja zachoŭvajecca ŭ Nacyjanalnym archivie, ja pryjšoŭ da vysnovy, što ŭ dačynieńni da Čarviakova mieŭsia raspracavany scenar.
U spravazdačnym dakładzie źjezda pieršy sakratar CK Vasil Šaranhovič nie zrabiŭ staršyni CVK nivodnaha istotnaha zakidu. Ataku na jaho pavinny byli pavieści «nizy», «tavaryšy ź miescaŭ». A ŭ zaklučnym słovie prysud jamu mieŭsia vynieści sam Šaranhovič.
Tut niama miesca nazyvać usich vystupoŭcaŭ, jakija vystaŭlali pretenzii Čarviakovu. Sutnaść ich zvodzicca da nastupnaha.
Čarviakoŭ na pačatku svajoj palityčnaj karjery «ŭvachodziŭ u hrupu nacdemaŭ». Vyjavicca, što siabar balšavickaj partyi Čarviakoŭ byŭ udzielnikam źjezda (značyć, i siabram) Biełaruskaj Sacyjalistyčnaj Hramady, udzielnikam Usiebiełaruskaha źjezda i navat byŭ aryštavany mienskimi balšavikami ŭ adnoj kampanii z Alaksandram Burbisam, Jazepam Varonkam, Tamašom Hrybam, Ihnatam Dvarčaninam, Jazepam Mamońkam, Ivanam Sieradoj dy inšymi nacdemami i vorahami naroda.
Čarviakoŭ u 1920 h. asabista rekamiendavaŭ u balšavickuju partyju «vykrytaha voraha» Usievałada Ihnatoŭskaha. Jon pryhreŭ dziejačaŭ BNR Jazepa Losika, Ściapana Niekraševiča i Vacłava Łastoŭskaha.
Čarviakoŭ byŭ aktyŭnym abaroncam «pravaha apartunizmu». Jon, u pryvatnaści, abaraniaŭ «Natatki ekanamista» Mikałaja Bucharyna. Staršynia CVK padchapiŭ «kontrrevalucyjny tezis» Bucharyna «bahaciejcie».
Čarviakoŭ «nie źviartaje ŭvahi na svoječasovaje zakryćcio cerkvaŭ».
«Nikoli tav. Čarviakoŭ z ułasnaj inicyjatyvy nidzie nie vystupaŭ z tym, kab dapamahčy partyjnaj arhanizacyi ŭ vykryćci tych ci inšych varožych nam ludziej», — kazaŭ z trybuny źjezda i namieśnik zahadčyka adździeła prapahandy i ahitacyi CK KP(b)B Aviecis Tavakalan. Jon skončyŭ kateharyčnym patrabavańniem, kab staršynia CVK pieraličyŭ svaje pamyłki ŭ minułym i kab «vykryŭ nam ludziej..., jakija i ciapier pa ŭsioj imaviernaści kryjucca ŭ našaj partyi».
Jakija matyvy kiravali vystupoŭcami? Žadańnie vysłužycca? I jano. Žadańnie ŭratavać ułasnuju skuru? Taksama. Ale, dumaju, była i lutaja nianaviść da čałavieka, jaki nie chacieŭ brać na svajo sumleńnie kroŭ tavaryšaŭ: «My pa vušy ŭ kryvi, a ty chočaš być čystym?»
Z vyšyni našaha času punkty abvinavačańnia na adras staršyni CVK BSSR možna zapisać jamu ŭ zasłuhu, ale tady byli inšy čas, inšaja atmasiefra.
Što chacieŭ skazać Šaranhovič
Amaśfiera ŭ zale źjezda była pieradnavalničnaja. Usie čakali, što skaža sam Čarviakoŭ. «...Čarviakoŭ u svajoj dźviuchhadzinnaj pramovie pieraličyŭ usie daŭno ŭsim viadomyja dapuščanyja im palityčnyja pamyłki, — paviedamlała 15 červienia «Źviazda». — Źjezd, adnak, tak i nie atrymaŭ ad jaho adkazu na pytańnie, čamu jon nie dapamahaje vykryvać vorahaŭ naroda. Praŭda, jon nazvaŭ niekalki proźviščaŭ, ale znoŭ¬taki daŭno vykrytych i ŭsim viadomych vorahaŭ.
Čarviakoŭ staraŭsia padzialić adkaznaść za rad dapuščanych im palityčnych pamyłak ź inšymi členami biuro CK KP(b)B minułych składaŭ, schavaŭšysia takim čynam za ich śpinu.
Repliki, jakimi delehaty reahavali na jaho pramovu, śviedčać ab tym, što jaho pramova nie zadavoliła źjezd...»
Vasil Šaranhovič tym časam pisaŭ ałoŭkam tezisy zaklučnaha słova. Jany zachavalisia ŭ archivie. Pakolki pieršy sakratar CK, u adroźnieńnie ad staršyni CVK, u nastaŭnickim instytucie nie vučyŭsia, punktuacyi ŭ tezisach praktyčna niama i ź sintaksisam prablemy, a tamu jany nie nadajucca dla cytavańnia biez kamientaroŭ.
Šaranhovič adznačaŭ, što hetak ža Čarviakoŭ vystupaŭ i hadoŭ 5—6 tamu: pieraličvaŭ svaje viadomyja ŭsim pamyłki — i amen. Šaranhovič kanstatavaŭ: Čarviakoŭ «nie ponimajet vsieho, čto proizošło» (kosku tut pastaviŭ ja. — AS).
Pamojmu, Čarviakoŭ až nadta razumieŭ, što adbyvałasia. Ad jaho patrabavali pakajańnia, kab nazaŭtra ž aryštavać i addać pad sud. Hetak užo było nie z adnym balšavickim lidaram.
Tezisy Šaranhoviča śviedčać, što jon chacieŭ nadać svajoj pramovie prakurorski ton. Nacdemy, chacieŭ skazać Šaranhovič, źviarnuŭšysia da Čarviakova, «tołpiliś vokruh Vas, vy byli znamieniem». Čarviakovu (razam ź Ihnatoŭskim) inkryminavali zasyłku na padpolnuju pracu ŭ Zachodniuju Biełaruś Michała Huryna-Marazoŭskaha i raskoł u KPZB u 1925. Pad kaniec svajoj filipiki Šaranhovič mieŭsia raskazać, jak Čarviakoŭ razam z Haładziedam pravodziŭ u BSSR pryščepaŭščynu, h.zn. chutaryzacyju.
Usio heta i, mahčyma, inšaje skazaŭ by Šaranhovič asabista Čarviakovu na viačernim pasiadžeńni źjezda 16 červienia. Ale pramovu daviałosia terminova mianiać.
Delehaty sabralisia paśla pierapynku, ale pasiadžeńnie ŭsio nie pačynałasia. Pa zale papaŭźli čutki, što z Čarviakovym štości zdaryłasia. Šaranhovič, uziaŭšy zaklučnaje słova, doŭha pramaŭlaŭ na roznyja temy i tolki pry kancy zahavaryŭ pra staršyniu CVK, skazaŭ miž inšym, što toj učyniŭ samahubstva «na asabistaj hlebie». Alaksandr Čarviakoŭ zastreliŭsia ź pistaleta — u tyja časy kožny namienkłaturny rabotnik mieŭ zbroju. Šaranhovič, jaki tady nazvaŭ učynak Čarviakova «antypartyjnym», sam budzie aryštavany praź niekalki tydniaŭ.
* * *
Stalinskaja epocha pakinuła nam mnostva zahadak. Chto zabiŭ Siarhieja Kirava? Zabity ci skončyŭ žyćcio samahubstvam Siarho Ardžanikidze? Što pryviało da samahubstva žonku Stalina Nadzieju Aliłujevu?
Prafiesar Raścisłaŭ Płatonaŭ u svajoj knizie «Palityki. Idei. Losy» (1996) raździełu, pryśviečanamu Alaksandru Čarviakovu, daŭ zahałovak «Staršynia CVK: Zastreliŭsia? Zastrelili?».
Ja liču, što Čarviakoŭ zastreliŭsia.Jak Usievaład Ihnatoŭski, Jazep Adamovič i Jan Hamarnik. Mažliva, Adamovič, Hamarnik i jašče adzin samahubca, Haładzied, nie dali stalinistam naładzić u Miensku masavaje palityčnaje sudzilišča na ŭzor maskoŭskich. Jak u 1931¬m sproba charakiry Janki Kupały i samahubstva Usievałada Ihnatoŭskaha nie dali stalinistam pravieści ŭ Miensku sudzilišča nakštałt charkaŭskaha ŭ spravie «Śpiłki vizvoleńnia Ukrajini».
* * *
Aleś Čarviak. Pieršyja dakumienty BSSR budučy staršynia CVK Alaksandr Čarviakoŭ padpisvaŭ mienavita tak. Heta nie adziny vypadak źmieny proźviščaŭ savieckaj namienkłatury: zaćviardžajučy Ivana Kabylinskaha na pasadu staršyni Saŭnarkama BSSR, Stalin zakreśliŭ dźvie pieršyja litary jaho proźvišča. Alaksandr Čarviakoŭ (sprava) daŭ sialanam adčuć siabie haspadarami.
