Dla tych, chto ŭmieje bačyć
Jak šedeŭry draŭlanaha dojlidstva hublajuć biełaruskuju dušu. Piša Tamara Habruś.
Našy prodki naradžalisia i žyli ŭ tryvałym, niepasrednym, možna skazać, sakralnym kantakcie z drevam.
Niemaŭlatak kłali ŭ draŭlanyja načoŭki, z dreva rabili łavy, posud, praśnicy i tkacki stanok, u apošni šlach niabožčyka adpraŭlali ŭ draŭlanaj damavinie. Z dreva budavali dla siabie chatu, a zatym i Dom Božy — chram, jakim aśviačali ŭsio pasielišča. I ŭ chramie čałaviek maliŭsia na dreva: na doškach malavali abrazy, z dreva rabili ikanastasy, šaty, skulptury śviatych.
Šedeŭry narodnaha draŭlanaha dojlidstva — śviedčańnie duchoŭnaha bahaćcia i majsterstva našych prodkaŭ, jakoje, na žal, sychodzić u niabyt. Ci zdolnaja sučasnaja restaŭracyja zachavać, a nie źniščyć heta śviatoje trymcieńnie sapraŭdnaj tvorčaści, hety «Boski abraz» artefaktaŭ?
Zhodna z «Vieniecyjanskaj chartyjaj», usie častki budynkaŭ, kanstrukcyi, detali, vuzły i navat sposaby apracoŭki pavierchniaŭ pavinny adpaviadać času ŭźviadzieńnia.
Dasiahnuć hetaha možna, kali stroha trymacca histaryčnaj technałohii budaŭnictva, jakaja sama pa sabie źjaŭlajecca historyka-kulturnaj kaštoŭnaściu, z vykarystańniem aŭtentyčnych instrumientaŭ i pryjomaŭ apracoŭki materyjałaŭ. Sučasnyja technałohii restaŭracyi mohuć być užytyja tolki ŭ vypadku, kali histaryčnyja mietady budaŭnictva stračanyja.
U Rasiei — kompleksnyja, u VKŁ — bazilikalnyja
Najbolš staražytnyja pomniki draŭlanaha chramabudaŭnictva Biełarusi XVII–XVIII stst. majuć vyklučnuju historyka-kulturnuju kaštoŭnaść. Jany — nośbity nacyjanalnaha estetyčnaha adčuvańnia pryhožaha i duchoŭnaha. Paśla dziesiacihodździaŭ hrebavańnia hetymi paniaćciami, u naš čas vostra stała pytańnie zachavańnia i adnaŭleńnia biełaruskich architekturna-mastackich tradycyj. Adnak prablemy restaŭracyi (dyj prosta ramontu) draŭlanych chramaŭ časta vyrašajucca valuntarysckim šlacham. Prahmatyčny padychod da restaŭracyi, biespardonnaje vykarystańnie novych budaŭničych materyjałaŭ razburaje harmoniju i vobraz staražytnych chramaŭ.
Biełaruskaja tradycyja budaŭnictva draŭlanych cerkvaŭ roźniłasia ad tradycyi, naprykład, Rasiejskaj Poŭnačy.
Dla apošniaj charakternyja zbudavańni sa zrubami roznaj vyšyni i asobnym pakryćciom kožnaha zruba, najčaściej u vyhladzie vysokaha šatra. U Vialikim Kniastvie Litoŭskim čaściej stavili chramy bazilikalnaha kštałtu — z padoŭžanaj kampanoŭkaj častak-zrubaŭ adnolkavaj vyšyni pad ahulnym vysokim krokvavym dacham. Mastackuju vyraznaść chramu nadavali viežy i kupały, zapazyčanyja ŭ baročnaha muravanaha dojlidstva, što panavała ŭ toj čas u zachodnim chryścijanskim śviecie. Taki «pieranos» baroka ŭ tradycyjnaje draŭlanaje dojlidstva nadavała chramam etničny kałaryt, utvarała nacyjanalnuju biełaruskuju raznavidnaść suśvietnaha architekturna-mastackaha stylu.
Šatry i «bańki»
Na hałoŭnym fasadzie draŭlanaha biełaruskaha chrama zvyčajna stavili dźvie viežy, nakštałt muravanych baročnych bazilik. Najbolš pašyranymi byli viežy kvadratnaj formy (čaćvieryki), nakrytyja nievysokimi (paraŭnalna z rasiejskimi) šatrami, jakija zvalisia «kaŭpakami». Ich vyšynia była zvyčajna roŭnaj pałovie dyjahanali asnovy, što rabiła ich vizualna statyčnymi, padobnymi da jehipieckich piramid. Charakterna, što samo biełaruskaje słova «vieža» pachodzić ad ciurkskaha «šacior». Adpaviednaj była i tradycyjnaja forma pakryćcia viežaŭ zamkaŭ i chramaŭ. Jana była parušana, naprykład, pry restaŭracyi Mirskaha zamka, dzie na viežach zrabili vysokija šatry «z załomam», jakija źmianili zvykłaje abličča pomnika.
Bolš poźniaj formaj zaviaršeńnia viežaŭ chramaŭ epochi baroka, pačynajučy ź siaredziny XVIII st., stali fihurnyja hrušapadobnyja hranionyja kupały, jakija zvalisia «bani» ci «bańki», u zaležnaści ad pamieraŭ. Nazva pachodzić ad łacinskaha słova baneum (tak zvaŭsia pukata-ŭvahnuty posud, jakim karystalisia dla abmyvańnia ŭ termach i kupalniach, paźniej — u baptysteryjach pry abradzie chryščeńnia). «Bańki» rabili šmatjarusnymi, na vaśmihrannych i šaścihrannych šyjkach, što stvarała kantrasnyja śvietłacienievyja efiekty.
Pastavili cybuliny na kruhłych barabanach
Samym pa-mastacku vyraznym uzoram architekturnych form poźniaha baroka ŭ biełaruskim draŭlanym dojlidstvie da niadaŭniaha času była Jurjeŭskaja carkva ŭ vioscy Vałaviel Drahičynskaha rajona, pabudavanaja ŭ 1766 jak unijackaja. Z 1839 jana stała pravasłaŭnaj. Tradycyjny dvuchzrubavy chram upryhožvali dźvie viežy z vytančanymi fihurnymi «bańkami», što nadavali joj nadzvyčajnuju pryhažość i ŭźniosłaść. Mienavita takoj jana zafiksavana navukovymi ekśpiedycyjami pry padrychtoŭcy «Zboru pomnikaŭ historyi i kultury Biełarusi», što nadavała joj status pomnika architektury, jaki padlahaje dziaržaŭnaj achovie. Novy čas i novaje zakanadaŭstva pazbavili chram statusa pomnika, što dazvoliła ŭ 2010 pravieści varvarski ramont. Zamiest «baniek» uźviali psieŭdaruskija cybuliny na kruhłych barabanach, napeŭna, kab nadać «istinno pravosłavnyj» vyhlad, parušyŭšy «ŭstanoŭlenuju harmoniju» (pavodle K.-H. Junha) pamiž duchoŭnym i materyjalnym śvietam biełarusaŭ.
Padobnym čynam u kancy XX st. byŭ źmienieny vialiki baročny kupał-«bania», jaki viančaŭ siarodkryžža byłoj unijackaj carkvy sv. Paraskievy Piatnicy ŭ vioscy Čarnaŭčycy Bresckaha rajona, pabudavanaj u 1733.
Heta adna ź niešmatlikich acalełych da našaha času čatyrochzrubavych kryžovych cerkvaŭ, jakija raniej byli raspaŭsiudžany na biełaruskich ziemlach. Zamiest kupała hora-restaŭratary zrabili vastravierchi šacior, jaki pamieram nie adpaviadaje ŭnikalnaj architektury chrama.
Sakrety šaloŭki
Akramia advolnaha skažeńnia viarchoŭ, pry ramontach pryncypova mianiajuć dekaratyŭnaje i kalarovaje vyrašeńnie. Tradycyjnyja draŭlanyja chramy Biełarusi budavalisia sposabam ahulnym dla ŭsich słavianaŭ — haryzantalnymi viankami. Adnak adrozna ad rasiejskaha dojlidstva, dzie zvyčajna vykarystoŭvalisia kruhłyja biarvieńni biez ašaloŭki, u VKŁ užyvałasia dreva «časanaje» ci «brusavanaje». Zatym ścieny abšyvalisia viertykalna pastaŭlenymi chvajovymi doškami, styki pamiž jakimi zakryvalisia tonkimi płankami-naščylnikami. U jakaści ścipłaha dekoru vystupała šaloŭka «ŭ jełačku» na ščytach frantonaŭ i dźviarach. Roznaje ŭ rozny čas dnia aśviatleńnie mianiała hłybiniu reljefa, rabiła pavierchniu ściany płastyčnaj, što dakładna adpaviadała malaŭničaj kancepcyi stylu baroka. Pry hetym zachoŭvałasia naturalnaja faktura dreva. U naš čas usie pravasłaŭnyja chramy afarbavanyja ŭ jarka-błakitny koler, katalickija — u zialony ci karyčnievy, čym adrazu padkreślivajecca ich kanfiesijnaja aryjentacyja pry dekłaravanaj na słovach talerantnaści. Haryzantalnaja šaloŭka ŭ biełaruskich chramach užyvałasia vielmi redka, adrozna ad ukrainskich.
U Maskoŭskuju ž Ruś piłavanyja doški i tartaki trapili tolki ŭ druhoj pałovie XVII st. ź biełaruskimi pierasialencami.
Ramont jak źniščeńnie
Paśla padziełaŭ Rečy Paspalitaj i dałučeńnia biełaruskich ziemlaŭ da Rasijskaj impieryi ajčynnaje draŭlanaje chramabudaŭnictva adčuła ŭździejańnie estetyki kłasicyzmu i tak zvanych histaryčnych stylaŭ. Asabliva mocnym było ŭździejańnie psieŭdaruskaha stylu, jaki naviazvaŭsia na dziaržaŭnym uzroŭni, kab razburać miascovyja ciaślarskija tradycyi. Bazilikalnuju kancepcyju chramaŭ zamianiła kompleksnaja, charakternaja dla Rasiei: źjavilisia dadatkovyja zruby (trapieznyja), prybudavanyja zvanicy z vastravierchimi šatrami. Viertykalnuju šaloŭku z naščylnikami zamianiła haryzantalnaja… Toj, chto zdolny bačyć, pa kampazicyi chramaŭ i dekoru moža pračytać ich historyju i historyju naroda.
Siońnia staŭleńnie dziaržavy da relihii źmianiłasia. Ale z boku ijerarchičnych kołaŭ jak pravasłaŭja, tak i katalictva panuje valuntaryzm i tendencyjnaść u staŭleńni da ajčynnaj historyka-kulturnaj spadčyny.
Panuje niepavaha i nierazumieńnie estetyčnych kaštoŭnaściej sapraŭdnaha narodnaha dojlidstva. Adradžeńnie relihijnaha žyćcia supravadžajecca nie adradžeńniem staražytnych śviatyń, a ich maralnym albo fizičnym źniščeńniem, nasadžeńniem čužoj estetyki. Tak, naprykład, unikalny draŭlany kaścioł-sanktuaryj u Trakielach Voranaŭskaha rajona paśla ramontu straciŭ svaju aŭtentyčnuju viertykalnuju ašaloŭku i hontavy dach, a razam ź imi — mastackuju vyraznaść i sapraŭdnaść. Padobnaja «restaŭracyja» praviedzienaja i z pravasłaŭnaj Trajeckaj carkvoj XVIII st. u vioscy Kniahinin Miadzielskaha rajona. Unikalnyja draŭlanyja Kryžaŭźvižanskaja carkva ŭ vioscy Hoščava Ivacevickaha rajona i kaścioł u vioscy Lebiedzieva Maładziečanskaha rajona zamienienyja na typavyja pabudovy ź silikatnaj cehły. Paśla bolš čym paŭviekavoha pierapynku ŭ raźvićci sakralnaha draŭlanaha dojlidstva vyniščeńnie histaryčnaj pamiaci naroda «z najlepšymi namierami» praciahvajecca.
***
Tamara Habruś — doktar mastactvaznaŭstva, viadučy navukovy supracoŭnik Instytuta mastactvaznaŭstva, etnahrafi i falkłoru NAN Biełarusi.
Vieniecyjanskaja chartyja
Da pomnikaŭ architektury i historyka-kulturnych kaštoŭnaściaŭ sučasnyja mietady budaŭnictva i ramontu nieprymalnyja. Restaŭracyja pavinna pravodzicca ŭ adpaviednaści z «Mižnarodnaj chartyjaj pa kansiervacyi i restaŭracyi pomnikaŭ i vydatnych miaścin» («Vieniecyjanskaj chartyjaj»), pryniataj u 1964. Metaj restaŭracyi źjaŭlajecca «zachavańnie pomnika jak tvora mastactva i jak śviedki historyi».Składanaść navukova-restaŭracyjnaj spravy — u nieabchodnaści paraŭnańnia šyrokaha koła histaryčnych krynic, vyvučeńnia arhanizma pomnika, udziełu ŭ pracesie kvalifikavanych majstroŭ, zdolnych užyvać mietady i mahčymaści dojlidaŭ minułaha.
