Navat Aleksijevič nie papraknuła b Ljosu ŭ barykadnaści

Choć Nobiel pa litaratury i dastaŭsia eks-kandydatu ŭ prezidenty Pieru.

Pieruaniec Marya Varhas Ljosa (Mario Vargas Llosa) naradziŭsia ŭ 1936 hodzie ŭ siamji siaredniaha dastatku. Jahony baćka, kiroŭca aŭtobusa, nieŭzabavie raźvioŭsia z žonkaj i pakinuŭ jaje pad apiekaj dzieda Maryjo, hanarovaha konsuła Pieru ŭ balivijskim horadzie Kačabamba. Tam Maryjo pravioŭ pieršyja hady žyćcia. Viadoma, što baćka piśmieńnika mieŭ dvuch pazašlubnych dziaciej ad paluboŭnicy-niemki.

Konsuł Ljosa vałodaŭ bavoŭnavymi płantacyjami i zabiaśpiečvaŭ svaju dačku i ŭnuka ŭsim nieabchodnym, stroha zabaraniajučy, adnak, infarmavać chłopčyka pra los jahonaha baćki. Tym nie mienš, u 1946 h. baćki Ljosa adnavili šlub i pasialilisia ŭ Limie, dzie Maryjo skončyŭ najpierš niadzielnuju škołu, a zatym, pa patrabavańni baćki, byŭ zaličany ŭ vajskovaje vučylišča imia Leonsia Prada, paśla vyviedzienaje im u ramanie «Horad i psy».

Vučylišča nastolki abrydła Maryjo, što za hod da vypusku jon kinuŭ vučobu i ŭładkavaŭsia žurnalistam u pravincyjnuju hazietu «La Industria».

U 1953 h. Varhas Ljosa pastupiŭ na fiłałahičny fakultet univiersiteta San-Markas, ale nieŭzabavie źjechaŭ u Jeŭropu, atrymaŭ stypiendyju Madrydskaha univiersiteta i ŭ 1958 h. abaraniŭ tam, u frankisckaj Ispanii, dysiertacyju pra tvorčaść Rubiena Daryjo.

U 1960 h. Varhas Ljosa pierajechaŭ u Paryž, dzie jamu abiacali dać novy hrant na daśledavańni. Da hetaha času jon užo žyŭ u hramadzianskim šlubie z kuzinaj Chulijaj Urkidzi, jakaja była značna starejšaja za jaho. Hranta Ljosa nie atrymaŭ, ale viartacca ŭ Madryd adroksia i atabaryŭsia ŭ Paryžy, dzie ciesna supracoŭničaŭ z Chulia Kartasaram, a taksama pracavaŭ žurnalistam na radyjo i telebačańni. U 1964 h. Losa i jahonaja kuzina razyšlisia. Jašče za hod Maryjo ažaniŭsia z druhoj svajoj stryječnaj siastroj Patrysijaj, jakaja naradziła jamu traich dziaciej. Adzin ź ich, Alvara Varhas Ljosa (nar. 1966), taksama staŭ piśmieńnikam i publicystam. U 1969-1970 hh. Varhas Ljosa niadoŭha žyŭ i vykładaŭ u Anhlii i Ispanii, paśla čaho prafiesijna zaniaŭsia litaraturnaj dziejnaściu.

Svaju litaraturnuju bijahrafiju Ljosa raspačaŭ z palityčnaha skandału. Jahony pieršy raman «Horad i psy» raspaviadaŭ pra toje, jak z addadzienych u tamtejšuju suvoraŭskuju, dakładniej, kadeckuju vučelniu padletkaŭ «robiać mužčyn»,

a kali dakładniej — emacyjna niaviečać, apisvaŭ, tak by mović, «paŭstańnie i parazu indyvida». Dakładnaść, ź jakoj piśmieńnik apisaŭ pieražyvanyja hierojami ździeki dziedaŭščyny i dresury była ŭspryniatyja jak paskvil na słaŭnyja tradycyi pieruanskaha vojska i vyklikali chvalu abureńnia. Knihu navat publična spalili.

Ale skandał i pośpiech pieršaha ramana ŭ 1963 hodzie vyznačyŭ u značnaj stupieni ŭvieś budučy šlach piśmieńnika.

Ljosa zaŭždy adkryta havaryŭ pra nieabchodnaść suviazi piśmieńnika i hramadstva, pra nieabchodnaść byćcia sacyjalnym i palityčnym. U toj ža čas papraknuć jaho ŭ barykadnaści i adnastajnaści nie mahła b navat Śviatłana Aleksijevič. Jahonymi hierojami rabilisia žurnalisty («Hutarka ŭ Sabory»), słužaki i prastytutki («Kapitan Pantaleon i Rota dobrych pasłuh») i navat jon sam («Ciotačka Chulija j pisaka» — pra toje, jak małady Ljosa ažaniŭsia z ułasnaj kuzinaj — ciotkaj, starejšaj ad jaho).

Ljosa, tvorčy supiernik inšaha nobieleŭskaha łaŭreata z Łacinskaj Amieryki, Habryela Harsija Markiesa, vybudoŭvaŭ svaje mifałahiemy nie stolki za košt uvodu fantastyčnych piersanažaŭ, ale chutčej za košt moŭnych hulniaŭ i absurdavańnia realnaści.

Užo jahony pieršy raman «Horad i psy» (1963) prynios viadomaść za miežami krainy. U SSSR kniha była navat ekranizavana

ŭ 1986 hodzie. Film nazyvaŭsia «Jahuar».

Marya Varhas Ljosa napisaŭ taksama ramany «Ščaniuki», «Chto zabiŭ Pałamina Malera?»

Čytačy adznačajuć padabienstva prozy pieruanca da tvoraŭ Chieminhueja.

U 1990 hodzie Ljosa pajšoŭ u palityku. Jon bałatavaŭsia ŭ prezidenty ad abjadnanaj demakratyčnaj apazicyi — Demakratyčnaha frontu — i prapanoŭvaŭ płan radykalnych pieraŭtvareńniaŭ pieruanskaj ekanomiki ŭ duchu bačańniaŭ čykahskaj škoły, vystupiŭšy za pierachod da volnaha rynku i aktyŭnuju pryvatyzacyju dziaržaŭnych aktyvaŭ.

Palityčnyja praciŭniki Ljosy vykarystoŭvali — akurat jak ciapier suprać Niaklajeva — vydranyja z kantekstu cytaty z «Vojny kanca śvietu» dla dyskredytacyi piśmieńnika,

začytvajučy ich pa radyjo pad vyhladam kavałkaŭ ź pieradvybarnaj prahramy. U pieršym tury vybaraŭ Varhas Ljosa zaniaŭ pieršaje miesca z 34% hałasoŭ, ale prajhraŭ u druhim tury Albierta Fuchimory, dyktataru, paśla čaho źjechaŭ ź Pieru, pasialiŭsia ŭ Łondanie i staŭ paddanym Ispanii. Vopyt vybarčaj kampanii Varhas Ljosa vykarystaŭ u ramanach «Ryba ŭ vadzie» j «Lituma ŭ Andach», dzie apisaŭ «aholeny trahizm nacyjanalnaj nieprytomnaści».

Akademik Ispanskaj karaleŭskaj akademii, hanarovy doktar šerahu ŭniviersitetaŭ Jeŭropy i Amieryki. Kavaler Ordena Hanarovaha lehijona.

Brytanskaja bukmiekierskaja kampanija «Ladbrokes» u liku lidaraŭ na atrymańnie sioletniaha Nobiela nazyvała Tomasa Transtremiera sa Šviecyi, Ko Un z Paŭdniovaj Karei, siryjca Ali Achmad Saida, palaka Adama Zahajeŭskaha. Stałasia pa-inšamu.

Siarod inšych kandydataŭ byli Umbierta Eka, Miłan Kundera, Charuki Murakami, a taksama dva rasiejskija — Beła Achmadulina i Jaŭhien Jeŭtušenka.

Usich łaŭreataŭ pa litaratury z 1901 hoda było 106. Čverć ź ich pisała pa-anhlijsku. Chacia pa kolkaści ŭhanaravanych u lidarach — Francyja z čatyrnaccaciu piśmieńnikami. Za joj iduć Vialikabrytanija i ZŠA.

Chto stanaviŭsia łaŭreatami za apošniaja dziesiacihodździe.

2001 — Vidyjadchar Najpał (Trynidad-Vialikabrytanija)

2002 — Imre Kiertes (Vienhryja)

2003 -Džon Kutzee (PAR-Aŭstralija)

2004 — Elfryda Jelinek (Aŭstryja)

2005 — Harald Pintar (Vialikabrytanija)

2006 — Archan Pamuk (Turcyja)

2007 -Dorys Lesinh (Vialikabrytanija)

2008 — Žan-Mary Leklezio (Francyja)

2009 -Hierta Miuler (Hiermanija)

Susiedzi Biełarusi taksama atrymlivali Nobiela pa litaratury. Praŭdy, nie ŭsie. Rasiejcy — piać razoŭ (Ivan Bunin, Barys Pastarnak, Michaił Šołachaŭ, Alaksandr Sałžanicyn, Iosif Brodski), palaki — čatyry (Hienryk Siankievič, Uładzisłaŭ Stanisłaŭ Rejmant, Česłaŭ Miłaš, Visłava Šymborskaja). Łatyšy, litoŭcy, ukraincy — nivodnaha.

Niadaŭna ab namiery zmahacca za Nobieleŭskuju premiju abviaściŭ biełaruski prazaik Hieorhij Marčuk.

Jon taksama ličyć siabie vartym Nobiela.

Kastuś Matušyč, Mikoła Buhaj

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj
ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru
«Našaj Nivy» ŭ TH