Nielitaraturnyja žarści vakoł litaratury

Napiaredadni prysudžeńnia Nobieleŭskaj premii piša Jan Maksimiuk.

Nijakaja inšaja litaraturnaja premija nie vyklikaje takich žarściaŭ u śviecie, jak Nobeleŭskaja. Jana, tak by mović, nabilituje nia tolki asobu, jakaja atrymlivaje z ruk švedzkaha karala załaty medal, dyplom i ček na paŭtara miljona dalaraŭ, ale i litaraturu dy krainu, da jakich naležyć premijavany piśmieńnik.

Dyj čytačam absalutna nieabyjakava — naležać jany da krainy i litaratury, premijavanaj Nobelam, ci nie.

Kali my kažam, što Biełarusi važna było b zajmieć nobeleŭskaha laŭreata ŭ halinie litaratury, dyk my majem na ŭvazie nia tolki palapšeńnie samaadčuvańnia i finansavaj sytuacyi Hieorhija Marčuka — kali vieryć jamu samomu, šmathadovaha pretendenta na hetuju premiju — ale i ŭzvyšeńnie biełaruskaj litaratury i movy jak takich. Adčuvańnie ŭ mianie takoje, što nia mienš za 90 adsotkaŭ ludziej na śviecie, jakija cikaviacca litaraturaj, pačuli b pry nahodzie ŭručeńnia Nobeleŭskaj premii biełaruskamu piśmieńniku ŭpieršyniu pra isnavańnie biełaruskaj litaratury i movy.

Ale za Nobeleŭskuju premiju zmahajucca nia tolki paasobnyja krainy dy piśmieńniki. Zmahajucca taksama kantynenty. Z hetaha i pačniem.

«Zanadta izalavanaja i niedainfarmavanaja» Ameryka

U kastryčniku 2008 hodu Horas Enhdal, stały sakratar Švedzkaj Karaleŭskaj akademii, jakaja prysudžaje Nobeleŭskija premii za litaraturu, vyklikaŭ mahutny kryk abureńnia ŭ ZŠA, kali skazaŭ u interviju adnamu suśvietnamu ahienctvu, što ZŠA «zanadta izalavanyja i niedainfarmavanyja», kab adabrać u Eŭropy pazycyju «centru litaraturnaha śvietu». Enhdal dadaŭ, što ZŠA nasamreč «nia ŭdzielničajuć u vialikim dyjalohu litaratury».

Enhdal adkazvaŭ na pytańnie, čamu čalcy Švedzkaj akademii dajuć uznaharody tolki eŭrapiejskim piśmieńnikam, ihnarujučy amerykanskich.

Apošnim amerykancam, jaki atrymaŭ Nobeleŭskuju premiju ŭ halinie litaratury, była čarnaskuraja piśmieńnica Toni Morysan u 1993 hodzie. A pierad Morysan byli Isak Baševis Sinhier u 1978 i Soł Bełaŭ u 1976.

Zhadanaje interviju kaštavała Enhdalu miesca ŭ Švedzkaj akademii, u jakoj zasiadaje 18 čałaviek.

Kab piśmieńniku atrymać Nobeleŭskuju premiju, za jaho kandydaturu musiać prahałasavać jak minimum 10 švedzkich akademikaŭ.

Pačynajučy z 1901 hodu, Nobeleŭskaja litaraturnaja premija była prysudžanaja 106 piśmieńnikam. Eŭrapiejskija piśmieńniki ŭ hetaj hrupie składajuć pryblizna 80 adsotkaŭ (dakładna hety adsotak vyličyć ciažkavata, pakolki byli laŭreaty, jakija naradzilisia ŭ Eŭropie, ale pierajechali na inšy kantynent — jak, prykładam, T. S. Elijot, Patryk Uajt i Iosif Brodzki — i adnaznačna zaličyć ich da Eŭropy, Ameryki ci Aŭstralii nielha).

Dajuć za «idealnaje» ci «idealistyčnaje»?

Pavodle testamentu zasnavalnika premii, Alfreda Nobela, treba premijavać taho piśmieńnika, den som inom litteraturen har producerat det utmarktaste i idealisk riktning (jaki ŭ litaratury stvaryŭ najbolš vartaje ŭvahi ŭ idealnym/idealistyčnym kirunku).

Ja nie biarusia tłumačyć roźnicu pamiž «idealnym» i «idealistyčnym», ale ŭsie my, kaniešnie, adčuvajem, što niejkaja istotnaja roźnica tut jość. Dy voś švedy na hetyja dźvie roźnicy majuć tolki adno słova — idealisk. Kali vieryć znaŭcam prablematyki, źviazanaj z Nobeleŭskaj premijaj, hetaja ćmianaja farmuloŭka u samym pačatku nastolki kanfuziła švedzkich akademikaŭ, što jany abminuli kuču piśmieńnikaŭ, vartych premii za amal «idealnyja» tvory, jakija adnak padavalisia niedastatkova «idealistyčnymi».

Kažuć, nibyta achviarami hetaj ćmianaj farmuloŭki stali Džejms Džojs, Hienryk Ibsen, Leŭ Tałstoj, Hienry Džejms. To bok, jany nibyta byli zanadta «materyjalistyčnymi» dla nobeleŭskaha žury.

Švedy dajuć pieravažna švedam i inšym skandynavam?

Krytyki prysudžeńnia Nobeleŭskaj litaraturnaj premii źviartajuć uvahu na niepraparcyjny ŭdzieł švedaŭ i inšych skandynavaŭ siarod laŭreataŭ. Premiju atrymali siem švedaŭ, troje datčanaŭ, troje narvežcaŭ, adzin iślandziec, adzin fin. Kamu siońnia niešta havorać takija imiony jak fon Hiejdenstam, Karlfeldt, Pantapidan abo Hjelerup?

U 1974 premiju atrymali dva švedzkija piśmieńniki, Ejvind Junsan i Hary Marcinsan. U mianie jość knižki hetych dziadźkoŭ, i ja asabista liču ich pieršaklasnymi piśmieńnikami. Ale, tak by mović, švedzkaja perversija była ŭ tym, što abodva hetyja dziadźki byli ŭ tym hodzie členami Švedzkaj akademii i, u pryncypie, sami sabie prysudžali hetuju premiju.

U hetym samym hodzie, kali vieryć Vikipedyi, kandydatami na premiju byli Hrem Hryn i Ŭładzimir Nabokaŭ, piśmieńniki suśvietnaha farmatu, jakija hetaj premii tak i nie atrymali. Voś hetaha švedam i nia chočacca prabačyć…

Palityčnyja padteksty

Kažuć jašče, nibyta Leŭ Tałstoj i Anton Čechaŭ nie atrymali premii, bo švedy na toj čas vielmi nie lubili rasiejcaŭ. Tałstoha vyłučali dvojčy, u 1901 i 1902. U 1902 hety vialiki rasiejski piśmieńnik prakamentavaŭ svaju kandydaturu ŭ takim sensie, što biaz premii jamu lepš, bo kali b jon jaje atrymaŭ, jamu treba było b niešta rabić z hrašmi, jakija jon ličyć krynicaj usialakaha zła.

A Kareł Čapek nie atrymaŭ Nobeleŭskaj premii za svoj raman «Vajna z salamandrami» (1936), bo nibyta švedy nie chacieli nervavać Adolfa Hitlera i jaho režymu, jakija česki piśmieńnik adlustravaŭ u hetaj navukova-fantastyčnaj satyry.

Chorche Łuisu Borchesu, jakoha vyłučali na premiju niekalki razoŭ, nie prysudzili Nobela nibyta z-za taho, što jon padtrymlivaŭ dyktatara Aŭhusta Pinačeta ŭ Čyli.

Ź inšaha boku, premiju atrymali Žan-Pol Sartr (1964) i Pabła Neruda (1971), jakija padtrymlivali dyktatara Iosifa Stalina ŭ Savieckim Sajuzie. Sartr, što praŭda, ad premii admoviŭsia, ale nie tamu, što pastanaviŭ raskajacca ŭ svaich raniejšych sympatyjach da stalinizmu i marksizmu…

Zamała žančyn, zamała paetaŭ, zamała afrykancaŭ i arabaŭ…

Na 106 nobeleŭskich litaraturnych laŭreataŭ prypadaje tolki 12 žančyn.

Naohuł, Nobela dajuć prazaikam i dramaturham, a nie paetam. Apošni raz uhanaravali paeziju ŭ 1996, kali Nobela atrymała Visłava Šymborska z Polščy.

Nobela atrymali tolki ličanyja piśmieńniki z Afryki i z arabskaha śvietu.

Kali b Švedzkaja Karaleŭskaja akademija sioleta zachacieła niejak vyraŭnać hety dysbalans, dyk najbolšyja šancy atrymać premiju mieła b paetka z Afryki, jakaja piša pa-arabsku… Takaja kandydatka jość — heta alžyrskaja piśmieńnica Asija Džebar…

U bukmekieraŭ, jakija štohod prymajuć zakłady adnosna taho, chto atrymaje litaraturnaha Nobela, jość svoj ranžyr. U hetym hodzie najvyšej u hetaj tablicy stajać Kormak Makkarty (ZŠA), Nhuhi Va Tchijonha (Kienija), Charuki Murakami (Japonija), Peter Nadaš (Vuhorščyna), Ko Un (Kareja), Adunis (Syryja)…

Ja viedaju adno —

chto b ź ich ni atrymaŭ hetuju premiju, ja napeŭna kuplu jaho/iaje knižku,

kali jana źjavicca ŭ kniharni «Palac knih Luxor» u Prazie.

Ci pračytaju — heta nadvoje babka varažyła.

Voś u mianie doma na palicy stajać piać ramanaŭ Žana-Mary Hiustava lo Klezijo ŭ aryhinale dy dva ramany Hierty Miuler (adzin u polskim pierakładzie, druhi ŭ českim), jakija ja nabyŭ adrazu paśla taho, jak jany atrymali Nobela. Ale pračytać ja nie pračytaŭ nivodnaho z hetych ramanaŭ. Jak kažuć, nie ŭrubiŭsia. I nia viadaju, ci kali-niebudź urublusia…

Jan Maksimiuk, radyjo «Svaboda»

Chočaš padzialicca važnaj infarmacyjaj
ananimna i kanfidencyjna? Pišycie redaktaru
«Našaj Nivy» ŭ TH