Ničoha nie skončyłasia. Biełaruski historyk raskazaŭ pra svajo zachaplalnaje padarožža ŭ Tatarstan

Vid na Kazanski kreml unačy. AP Photo/Denis Tyrin

Pakul uvieś dasiažny śviet dla biełarusaŭ ścisnuŭsia da niekalkich krain, maje sens uzhadać, što dziaržava za ŭschodniaj miažoj nie zvodzicca da maskoŭskaj Krasnaj płoščy i picierskich mastoŭ — jaje hihanckija terytoryi nasialajuć dziasiatki narodaŭ.

Tatarstan svaju dziaržaŭnuju tradycyju viadzie ad vołžskich bułharaŭ, jakija pryjšli siudy ŭ X stahodździ i stali palityčnym centram naroŭni z Kijevam (navat pryjazdžali ŭ Kijeŭ z prapanovaj pryniać ad ich isłam). U XIII stahodździ Vołžskuju Bułharyju zavajavali manhoła-­tatary i ŭklučyli jaje ŭ skład Ułusa Džučy (Załatoj Ardy). 

Z tych časoŭ tutejšyja tatary ŭparta zachoŭvajuć viernaść isłamu (i navat apiakujucca musulmanami ŭ inšych krainach, u tym liku biełaruskimi). Zachavali tatary i svaju movu: siońnia ŭ śviecie kolkaść nośbitaŭ tatarskaj — kala 7 miljonaŭ, u Rasii pa- tatarsku havorać kala 4,5 miljona tatar. 

Tatarstan — respublika ŭ jeŭrapiejskaj častcy Rasii, na sutokach Vołhi i Kamy. Jaje płošča 68 tys. km2 (utraja mienšaja za Biełaruś). Nasielnictva: 3,9 młn čałaviek. Tataraŭ kala 54%, ich dola raście, u 1989 hodzie ich było 49%. U Tatarstanie raźviedana 127 radoviščaŭ nafty i 112 pakładaŭ vuhalu.

Tut pačynałasia impieryja

Tatarstan byŭ uklučany ŭ skład rasijskaj dziaržavy dosyć rana, padčas zavajoŭnickaj kampanii Ivana Žachlivaha, kali ŭ 1552 hodzie maskoŭskija vojski ź piataj sproby zdoleli ŭziać šturmam stalicu Kazanskaha chanstva. Z uziaćciem Kazani Maskoŭskaja dziaržava pieratvarajecca sa źbiralnika ruskich ziemlaŭ u dziaržavu ź impierskimi ambicyjami. 

Tamu zrazumieła, čamu Kazań stała takim važnym horadam dla rasijskaj ideałohii. Heta ŭ honar zavajavańnia chanstva byŭ pabudavany chram Vasila Błažennaha na Krasnaj płoščy. Tady ž da rehalij ruskich caroŭ dadałasia Kazanskaja šapka, vyrablenaja juvielirami skoranaj dziaržavy. 

Jašče adzin važny histaryčny atrybut Kazani — abraz Kazanskaj Božaj Maci, jakaja paśla pažaru ŭ horadzie ŭ 1579 hodzie abjaviłasia dziaŭčyncy Matronie. Na miescy źjaŭleńnia cudatvornaha abraza Ivan Žachlivy zahadaŭ pabudavać Baharodzicki manastyr. Z abraza adrazu ž stali rabić kopii­-śpisy. 

Znakamituju Kazanskuju šapku dla rasijskich caroŭ vyrabili juvieliry zachoplenaj dziaržavy. Fota Wikimedia Commons

Adzin z takich śpisaŭ nieśli sałdaty, što ŭzialisia advajoŭvać Maskvu ŭ biełaruska-polska­litoŭskich vojskaŭ u pačatku XVI stahodździa padčas epapiei ź Iłžedźmitryjami, — i z taho času jana stała ahulnarasijskim simvałam. U XIX stahodździ, paśla ŭklučeńnia biełaruskich ziemlaŭ u skład Rasijskaj impieryi, tut taksama pašyryłasia ŭšanavańnie Kazanskaj Božaj Maci. U Minsku ŭ niearuskim styli (jašče adzin ź instrumientaŭ kulturnaha impieryjalizmu) była pabudavana Kazanskaja carkva niepadalok ad čyhunačnaha vakzała.

Kazanskaja carkva ŭ Minsku była pabudavana ŭ 1903 hodzie i źniesiena ŭ 1936-m. Jana stajała tam, dzie skryžoŭvajucca vulicy Savieckaja, Babrujskaja i Miaśnikova. Fota Minsk-Old-New.com

Los samoj ikony byŭ niezajzdrosnym: u 1913 hodzie jaje skrali z manastyra z-­za najkaštoŭniejšych šataŭ, a samu ikonu spalili. Ciapier u Nacyjanalnym muziei Tatarstana možna ŭbačyć toj akład, u jakim była ikona pierad kradziažom, a śpisy abraza možna znajści praktyčna ŭ lubym chramie Ruskaj pravasłaŭnaj carkvy — a značyć, i praktyčna ŭ kožnaj pravasłaŭnaj carkvie na terytoryi Biełarusi.

Bahataja Kazań

Tatarstan — adzin z samych bahatych rehijonaŭ Rasii. Asnova bahaćcia — heta pryrodnyja resursy, u pieršuju čarhu nafta. Adnak raduje, što dobry kavałak hetych lohkich hrošaj pajšoŭ i na kulturnickija mety: histaryčny centr stalicy, Kazani, dahledžany, taksama chapiła srodkaŭ, kab inšyja staražytnyja harady, Śvijažsk i Bułhar, nabyli hodny vyhlad i trapili ŭ śpis JUNIESKA. 

U samoj Kazani ŭ śpis JUNIESKA ŭniesieny Kazanski Kreml. Heta serca horada, adkul treba raspačynać svoj šlach. Jon litaralna dychaje historyjaj: mienavita tut znachodziŭsia chanski pałac, a niekatoryja jaho padmurki jašče možna ŭbačyć zakansiervavanymi paśla daśledavańniaŭ archieołahaŭ. Napaminam pra časy chanstva źjaŭlajecca nachilenaja vieža, jakuju narodnaja tradycyja atajasamlivaje z apošniaj kazanskaj carycaj Siujumbikie, da jakoj svataŭsia car Ivan Vasiljevič, ale caryca addała pieravahu śmierci i skočyła ź viežy. Tamu, maŭlaŭ, jana i nachilenaja: u toj bok, kudy skoknuła caryca. Praŭda, skieptyčnyja historyki śćviardžajuć, što vieža była pabudavanaja značna paźniej, užo ŭ rasijskija časy, ale ž my hetym revizijanistam vieryć nie budziem!

Usio ž ruskija značna ŭmacavali i pierabudavali Kreml. I, kaniečnie, pastavili tut pravasłaŭnyja chramy.

Hrošaj chapaje, tamu praca pa pierafarmatavańni Kazanskaha Kramla nie spyniajecca, prytym nie zaŭsiody jana pazityŭnaja. Tak, u bahaty archieałahična­histaryčny kompleks, zaniesieny ŭ śpis JUNIESKA, užo ŭ 1995—2005 hadach usunuli hihanckuju sučasnuju miačeć Kuł Šaryf. Miačeć znarok była nazvana ŭ honar apošniaha kazanskaha sieida (naščadka praroka Muchamieda), jaki zahinuŭ padčas maskoŭskaha šturmu: histaryčnaja spraviadlivaść byccam by adnoŭlenaja. Praŭda, historyki viedajuć tolki toje, što pry chanskim pałacy była miačeć, ale nie viedajuć, jak jana vyhladała. I ŭžo biassprečna, što jana nie była takich pamieraŭ.

Pavodle lehiendy, z hetaj viežy skočyła caryca Siujumbikie, kab nie iści za Ivana Žachlivaha. Fota aŭtara 

Sučasny Kuł Šaryf zrobleny z pretenzijaj na samuju vialikuju miačeć u Jeŭropie: naftadołary i nie takoje mohuć. Vypadkova mnie paščaściła zazirnuć u miačeć u malitoŭny čas, kali zvyčajnych naviedvalnikaŭ nie puskajuć. Hihanckaja zała dla malitvaŭ była pustoj. Tak što hetaja miačeć — chutčej simvał palityčnych ambicyj Tatarstana. Niezdarma pobač kolišniaja rezidencyja kazanskich hubiernataraŭ pieraŭtvaryłasia ŭ Prezidencki pałac.

DEPOSITPHOTOS.COM, BY YULENOCHEKK

Isłam u Tatarstanie

Za časy kałanizacyi siudy prybyło šmat ruskich. Ciapier isłam i pravasłaŭje tut amal u roŭnym stanoviščy: paŭsiul jość i cerkvy, i miačeci. Ale isłam karystajecca pryjarytetnaj padtrymkaj miascovych uładaŭ. 

Źniešnie padajecca, što miascovyja musulmanie nie nadta relihijnyja: namazy mała chto naviedvaje, ałkahol tut užyvajuć praktyčna ŭsie. Ale razam z tym isnuje i pahroza fundamientalizmu: miascovaja musulmanskaja moładź čaściakom adpraŭlajecca vajavać da talibaŭ ci ŭ jakuju Siryju.

Tak vyhladaje miačeć Kuł Šaryf usiaredzinie. Fota aŭtara

Jašče adzin z važnych simvaličnych prajektaŭ na terytoryi Kazanskaha Kramla — Muziej tatarskaj dziaržaŭnaści. Hetaja samaja dziaržaŭnaść vyvodzicca ažno ad tajamničaha kačavoha naroda chunu, jaki na pačatku našaj ery tak zateraryzavaŭ kitajcaŭ, što tyja zmušanyja byli pabudavać Vialikuju ścianu.

Dalej misiju pa terory navakolnych narodaŭ pieraniali huny na čale z Atyłam, jakija ŭžo pakacilisia na zachad (i, vidać, niasuć adkaznaść za niekalki spalenych haradziščaŭ taho času na biełaruskaj terytoryi). Dalej paŭstała handlovaja impieryja Vołžskaj Bułharyi, jakuju źniščyli ŭžo ŭsim viadomyja manhoła­tatarskija ordy. I, narešcie, naščadki ŭsich hetych słaŭnych ciurkskich prodkaŭ — sučasny Tatarstan. Tak i chočacca ŭskočyć na kania — i pa zdabyču! 

U 1997 hodzie padčas raskopak na Kazanskim Kramli znajšli češskuju śvincovuju manietu z nadpisami: «Vacłaŭ kniaź» i «Horad Praha». 1000-hadovaja manieta ŭ adpaviednym kulturnym słoi dała mahčymaść adśviatkavać i 1000-hodździe Kazani.

U muziei šmat sučasnych technałohij, a sapraŭdnych artefaktaŭ mała. Ale možna ŭbačyć siarod ich i češskuju manietu, znachodka jakoj dała mahčymaść havaryć pra 1000-­hadovaje isnavańnie Kazani. 

Na naviedvańnie Kramla možna advieści i ceły dzień, bo tut jašče Nacyjanalnaja halereja z tatarskimi mastakami XX stahodździa (asabliva raju Mikałaja Fiešyna) i niadaŭna adkryty filijał Ermitaža — jość čym zaniacca!

Mikałaj Fiešyn. Partret Viery Adarackaj. 1914 hod. WIKIMEDIA COMMONS

Litaralna nasuprać u vielmi pryhožym budynku starych handlovych radoŭ mieścicca Nacyjanalny muziej Tatarstana. Ja ŭžo dumaŭ, što i tut adbabachajuć niešta ultrasučasnaje dy daražeznaje, ažno nie — tradycyjny muziej z usimi pieravahami i niedachopami takoj madeli. Archieałohija (asabliva palealit i niealit) pradstaŭlenyja zusim sumna, ale pazityŭna ździvili znachodki z Vołžskaj Bułharyi jak raźvitoj handlovaj dziaržavy, kudy handlovyja šlachi viali vikinhaŭ i praz našyja ziemli.

Naprykład, siarod znachodak u Bułharyi — frankskija miačy z klajmom Ulfbrechta, ščodra raskidanyja pa narmanskich šlachach: taki ž mieč znajšli i ŭ Połacku. Prosta dobry kłasičny muziej, dzie adsutničaje šalonaja hłaryfikacyja słaŭnaha ciurkskaha minułaha.

Pieršy prezident Tatarstana Mincimier Šajmijeŭ i dziaržsakratarka ZŠA Chiłary Klitan. 2009 hod. FOTA MAKSIMA BAHADVIDA / RIA NOVOSTI

Musa Džalil

Na płoščy nasuprać Kramla varta źviarnuć uvahu i na pomnik čałavieku, jaki vyryvajecca z kalučaha drotu, — heta paet Musa Džalil.

Kab daviedacca pra jaho los, lepš naviedać admysłovy muziejčyk, stvorany ŭ nievialičkaj kvatery, dzie paet paśpieŭ pažyć zusim karotki čas. Trahičny los hetaha tvorcy, jaki spačatku zrabiŭ chutkuju i pravilnuju karjeru paeta­-kamunista. Ale raspačałasia vajna, Džalil pajšoŭ palitrukom na front, trapiŭ u pałon — i adtul u vołžska­tatarski dobraachvotnicki lehijon viermachta. Aficyjna jon tam pisaŭ ody Hitleru (paraŭnoŭvaŭ jaho z Atyłam, hunskich prodkaŭ nie zabyvajma) i zajmaŭsia viarboŭkaj novych čalcoŭ, ale papraŭdzie — vioŭ padpolnuju dziejnaść, za što byŭ aryštavany i ŭrešcie rasstralany. Ź viaźnicy Džalil zdoleŭ pieradać dva sšytački vieršaŭ, jakija paśla vajny byli apublikavanyja pry padtrymcy piśmieńnika Kanstancina Simanava.

Pomnik Musie Džalilu. DEPOSITPHOTOS.COM, BY FAT_BIRD

Reabilitacyja Džalila ciahnułasia doŭha, ale ŭ 1956 hodzie jamu dali załatuju zorku Hieroja Savieckaha Sajuza, paśmiarotnuju Leninskuju premiju i navat stvaryli opieru «Musa Džalil», jakaja i ciapier idzie na scenie miascovaha opiernaha teatra. Muziej ža zrobleny ŭ kvatery­-kamunałcy, dzie paet paśpieŭ atrymać dla siamji dva pakoi ŭ 1940 hodzie. Žonka źbierahła mnohija jahonyja pryvatnyja rečy, jakija stali tut asnovaj ekspazicyi.

Siarod starych siadzibaŭ Kazani možna znajści dom Jaŭhiena Baratynskaha. Hety paŭzabyty paet puškinskaha času, typovy ramantyk, navat pamior stylova: u Nieapali, adrynuty sacyjalna aryjentavanaj rasijskaj krytykaj. Viadoma, što Alaksandr Puškin naviedvaŭ Kazań, kali vyvučaŭ puhačoŭski bunt, i ŭ tym liku dom Baratynskaha (tut vam pakažuć biuro, za jakim byccam by rasijski kłasik pracavaŭ u Kazani). Ale heta inšaja siadziba, jaje rod Baratynskich nabyŭ tolki ŭ 1860-­ia hady, i naščadki vierna pierachoŭvali pamiatki pa svaim słavutym prodku. Praŭnuka paeta rasstralali balšaviki, a dom tym časam kanfiskavali na hramadskija patreby. Dobra, što ciapier u im stvorany muziej.

Staratatarskaja słabada ŭ Kazani. Fota aŭtara

Sa staroj zabudovy ekskursavody lubiać pakazvać dom, dzie žyła siamja Uljanavych, jakaja pierajechała ŭ Kazań u 1887 hodzie, bo siaredni syn Vałodzia pastupiŭ na pieršy kurs jurydyčnaha fakulteta miascovaha ŭniviersiteta — i jamu biezumoŭna była nieabchodnaja siamiejnaja padtrymka.

Mienavita tut raspačałasia revalucyjnaja dziejnaść budučaha pravadyra suśvietnaha praletaryjatu. Padčas burnaj studenckaj schodki, kali studenty ŭniviersiteta zachapili hałoŭnuju aŭdytoryju dy prymusili rektara pryniać pietycyju, Vałodzia Uljanaŭ adznačyŭsia svajoj aktyŭnaściu — i adrazu ž vylecieŭ z univiersiteta: heta ž reakcyjnyja časy, nie demakratyčnyja. Dom, jaki najmali dla žylla, u savieckija časy źbierahli — i ciapier jon składaje častku cełaj plejady miemaryjalnych leninskich muziejaŭ Pavołža, ź jakimi nieviadoma što rabić: i nie začyniš, i ničoha cikavaha nie zrobiš. 

U Staratatarskaj słabadzie stajać miačeci, uźviedzienyja ŭ časy Kaciaryny II. Pabudavanyja jany ŭ modnaj na toj čas stylistycy kłasicyzmu. Zachavalisia i mnohija tradycyjnyja damy bahatych tataraŭ, pryhoža azdoblenyja draŭlanaj raźboj. Zaraz hety rajončyk vielmi akuratna prylizali (naftadołary!) i pieraŭtvaryli ŭ turystyčny atrakcyjon. Siudy možna prychodzić pa čakanuju ekzotyku, ale aŭtentyka tatarskich pasiołkaŭ tut praktyčna źnikła. Miła, pryhoža, suvienirna.

Naš ziamlak i ŭ maładości fiłamat Vosip Kavaleŭski byŭ rektaram Kazanskaha ŭniviersiteta. WIKIMEDIA COMMONS

Kazanski ŭniviersitet

byŭ zasnavany ŭ 1804 hodzie.

Siarod jaho vykładčykaŭ u XIX stahodździ było šmat vychadcaŭ z Zachodniaha kraju, jakija ŭciakali ad palityčnaha pieraśledu. Napeŭna, samym viadomym z hetaj kahorty staŭ Vosip Kavaleŭski (na fota vyšej): jaho adpravili ŭ vyhnańnie ŭ Kazań za ŭdzieł u Tavarystvie fiłamataŭ.

Ale heta stała pačatkam bliskučaj karjery dla zasnavalnika manhołaznaŭstva ŭ Rasijskaj impieryi (dy, moža, i va ŭsim śviecie).

Były fiłamat niekatory čas navat byŭ rektaram Kazanskaha ŭniviersiteta. Manhoły i ciapier šanujuć Kavaleŭskaha, a muziej u Vialikaj Bierastavicy, adkul rodam Kavaleŭski, zakidali padarunkami.

Budynak zahsa ŭ Kazani stylizavany pad kacioł dla płovu — kazan. DEPOSITPHOTOS.COM, BY ANTONOFFOTO.MAIL.RU 

Z-pad Kazani pachodziŭ mastak Kanstancin Vasiljeŭ — zusim niefarmatny dla savieckich 1970-ch. Jon zahadkava zahinuŭ u 1976 hodzie, a ŭ 1990-ch staŭ papularnym siarod nacyjanał-kamunistaŭ, nieapahancaŭ, skinchedaŭ. U Kazani jość jaho muziej. Na fota — rabota «Valkiryja nad zahinułym voinam». PINTERES.RU

Tatary i tatarskaja mova

Tatary — najbujniejšy narod Rasijskaj Fiederacyi paśla ruskich. Ahulnaja ich kolkaść pa vynikach apošniaha ahulnadziaržaŭnaha pierapisu 2010 hoda składała bolš za 5 300 000 čałaviek. Ale hety narod — nieadnarodny, jon padzialajecca na try asnoŭnyja etnaterytaryjalnyja hrupy: vołha-ŭralskija, astrachanskija i sibirskija tatary. Časam hetyja hrupy mohuć razhladacca i jak asobnyja narody. 

Vołha-ŭralskaja hrupa, tatary ź jakoj žyvuć u Tatarstanie, — najbujniejšaja, usich ich kala 4 młn čałaviek. Ale ŭ Tatarstanie ź ich žyvie tolki pałova. Jašče kala miljona — u susiednim Baškartastanie, astatnija ž raśsiejanyja pa roznych pavołžskich i ŭralskich abłaściach i respublikach (Čalabinskaja, Arenburhskaja, Śviardłoŭskaja, Uljanaŭskaja, Samarskaja, Pienzienskaja, Sarataŭskaja, Nižaharodskaja, Kiraŭskaja vobłaści, Piermski kraj, respubliki Udmurcija, Mardovija, Maryj Eł, Čuvašyja). Vialikaja tatarskaja dyjaspara zdaŭna isnuje ŭ Maskvie. 

Pavodle vieravyznańnia bolšaść tataraŭ — musulmanie-sunity, ale jość i nievialikaja hrupa (na siońnia kala 35 tysiač čałaviek) pravasłaŭnych chryścijan, jakija zavucca kráščenami (chryščanymi). Častka kraščenaŭ schilnaja da taho, kab ličyć siabie narodam, asobnym ad tataraŭ. 

Nadpis u mietro ŭ Kazani. WIKIMEDIA COMMONS

Tatarskaja litaraturnaja mova — adzinaja dla ŭsich tataraŭ (aprača krymskich, jakija ŭvohule inšy narod), choć razmoŭnaja padzialajecca na šmatlikija dyjalekty i havorki. Asnoŭnych dyjalektaŭ try: mišarski (zachodni), kazanski (centralny) i sibirski (uschodni). U asnovu litaraturnaj movy pakładzieny kazanski dyjalekt. 

Tatarskaja mova dobra raźvitaja i maje najbahaciejšuju litaraturnuju tradycyju siarod moŭ usich inšych narodaŭ Rasii. Samy rańni vyjaŭleny piśmovy pomnik na joj datujecca CHIII stahodździem. Pieršapačatkova tatarskaja piśmiennaść isnavała na asnovie arabskaha ałfavita, u 1927—1939 hadach była sproba pieravodu tatarskaj movy na łacinku, z 1939- ha vykarystoŭvajecca kirylica.

U 1999 hodzie ŭ Tatarstanie byŭ pryniaty śmieły zakon ab pieravodzie tatarskaj movy na łacinskuju hrafiku, ale ŭ 2004 hodzie jon byŭ admienieny Maskvoj. 

Ciapier, va ŭmovach narastańnia va ŭsioj Rasijskaj Fiederacyi ŭnifikacyjnych i rusifikacyjnych tendencyj, amal usie nacyjanalnyja movy pieražyvajuć niaprostyja časy, abmiažoŭvajecca ich vyvučeńnie ŭ škołach. Tatarskaja — nie vyklučeńnie. Asabliva składanaje jaje stanovišča ŭ tych rasijskich rehijonach, dzie tatary źjaŭlajucca nacyjanalnaj mienšaściu. U Tatarstanie stanovišča lepšaje, bo i samo kiraŭnictva respubliki nie admaŭlaje važnaści viedańnia nacyjanalnaj movy. Sam kiraŭnik Tatarstana Rustam Minichanaŭ u 2017 hodzie, vystupajučy pa-tatarsku nie pierad humanitarnaj intelihiencyjaj, a na forumie tatarskich pradprymalnikaŭ, kazaŭ tak: 

«Jość prablemy hłabalizacyi, kolki ciapier moŭ źnikaje! Navat tut, kali my nie budziem vykarystoŭvać tatarskuju movu, kali my nie budziem doma razmaŭlać pa-tatarsku, to kamu jana budzie patrebnaja? 

Tolki 30 pracentaŭ tataraŭ žyvuć u Tatarstanie, astatnija — za miežami respubliki. Kali takija ludzi, jak vy, nie skažuć, što treba zachavać nacyju, movu, to jany źniknuć. Čamu tatary, jakija žyvuć u Kitai, zachavali svaju movu, a my ŭ Tatarstanie nie možam? 

U mianie jość prapanova na budučyniu: pacichieńku, pravilna ci z pamyłkami, ale vystupać treba pa-tatarsku. Tut niama ničoha haniebnaha — nu skazaŭ niapravilna, 10 razoŭ niapravilna, na 11-y raz budzie pravilna. 

Šmat chodzić razmoŭ: treba mova, nie treba. Nu jak nie treba? Kali ty ŭmieješ pa-tatarsku, zmožaš z uźbiekam, kazacham, kyrhyzam, turkam, ujhuram mieć znosiny. Była takaja situacyja, kali my sustrakalisia ź niekalkimi kitajskimi hubiernatarami, a pierakładčyka nie było. A tam byŭ ujhur-hubiernatar, i my spakojna razmaŭlali: jon na ŭjhurskaj, a ja na tatarskaj. Usie na nas hladzieli.

Kali ty tatarskuju viedaješ, to ty za try miesiacy tureckuju movu možaš vyvučyć! Chiba heta kiepska? Nikoli nie varta kazać, što mnie heta nie treba. Moža, heta niekali tabie ci žyćcio vyratuje, ci biznes».

Rustem Minichanaŭ (u sinim harnitury) i, źleva ad jaho eks-prezident Tatarstana Miencimier Šajmijeŭ na relihijnaj cyrymonii. Fota z Islamnews.ru

Prezident Šajmijeŭ i jaho syny

Tatarstan doŭhi čas byŭ apošniaj z rasijskich nacyjanalnych respublik, dzie pasada kiraŭnika nazyvałasia prezident.

10 hadoŭ tamu takich respublik była bolšaść, ale ŭ kancy 2010 hoda byŭ pryniaty fiederalny zakon, jaki zabaraniaŭ kiraŭnikam rehijonaŭ być prezidentami. Da 1 studzienia 2015 hoda jany musili abrać dla hetaj pasady inšuju nazvu. 

Usie respubliki zahadu z Maskvy padparadkavalisia, a Tatarstan — nie, spasyłajučysia na toje, što takaja pastanoŭka pytańnia supiarečyć raniejšym damoŭlenaściam respubliki ź fiederalnym centram. Zdałasia Kazań tolki ŭ 2023 hodzie. Ciapier na čale Tatarstana staić kiraŭnik, abo rais.

Padobnaja situacyja — typovaja dla ŭzajemaadnosin Maskvy i Kazani ŭ apošnija 30 hadoŭ.

Mocnyja tatarskija rehijanalnyja elity na čale z byłym kiraŭnikom jašče Tatarskaj ASSR Mincimieram Šajmijevym, jaki staŭ pieršym prezidentam Respubliki Tatarstan, adrazu paśla raspadu SSSR zdoleli zdabyć dla siabie ŭ składzie Rasii asablivy status i faktyčna zachavali jaho ŭ nastupnyja dziesiacihodździ.

Maskva, viadoma, nie nadta zadavolenaja praźmiernaj samastojnaściu tataraŭ, i pastupova dušyć ich.

Uładzimir Pucin stukajecca bakałam z 86-hadovym eks-prezidentam Tatarstana Mincimieram Šajmijevym. Maskva, Kreml, 2023 hod. Vyacheslav Prokofyev, Sputnik, Kremlin Pool Photo via AP

Darečy, syny kamunista Šajmijeva Radzik i Ajrat stali pradprymalnikami. Ciapier jany miljardery.

Śvijažsk: horad­-vostraŭ

Jość cikavaje i pa­-za stalicaj. Za 30 kiłamietraŭ ad Kazani, na inšym bierazie Vołhi, vojski Ivana Žachlivaha za 4 tydni pastavili krepaść, kab byŭ niejki apłot dla šturmu: Kazań dla ekspansiŭnaha Maskoŭskaha carstva doŭhi čas stajała kostkaj u horle.

Rasijskaja krepaść zakanamierna stała i centram chryścijanizacyi zavajavanaha musulmanskaha kraju: pskoŭskija dojlidy pabudavali tut Uśpienski manastyr — vielmi bahaty i ŭpłyvovy duchoŭny centr, u XVIII stahodździ pierabudavany ŭžo ŭ modnaj stylistycy ŭkrainskaha baroka.

Horad Śvijažsk staŭ vostravam u vyniku budaŭnictva HES. TONKOSTI.RU

Siońnia heta adzin z samych papularnych kirunkaŭ dla adnadzionnaha padarožža z Kazani, asabliva ŭletku, kali tudy chodzić turystyčny parachodzik, praŭda, vielmi marudny. U śpis JUNIESKA jon trapiŭ za freskavyja rośpisy z časoŭ Barysa Hadunova, što pa rasijskich mierkach — redkaść. Zachavalisia dva poŭnyja cykły: «Vyhnańnie z raju» i «Žyćcio Baharodzicy», aŭtary nieviadomyja, ale jakaść vykanańnia — dosyć prymityŭnaja.

Takoha ŭzroŭniu fresak pa Rasii adšukać možna šmat dzie, chaj sabie i nie časoŭ Barysa Hadunova. Ale my pamiatajem, što vyrašaje ŭsie prablemy, a z resursami ŭ Tatarstana pakul usio dobra. 

Miascovy muziej abaviazkova varta naviedać, kab zrazumieć usiu składanaść historyi Śvijažska. Bo havorać pra ramantyčnaje: imhniennaje budaŭnictva krepaści pierad rašučym šturmam Kazani, duchoŭna­misijanierski centr, unikalnyja freski… Ale zvyčajna maŭčać pra toje, jak za savietami tut teroram vyčyščali relihijnaść. U manastyrskich ścienach zrabili turmu NKVD i psichijatryčny špital, a budaŭnictva Kujbyšaŭskaj HES stała katastrofaj dla horada: suchaputny šlach da cyvilizacyi byŭ nadoŭha stračany, a 70% zabudovy źniščana. 

Śvijažsk trapiŭ u śpis JUNIESKA za freskavyja rośpisy z časoŭ Barysa Hadunova. KAZANREPORTER.RU

I tolki niadaŭna vielizarnymi namahańniami Śvijažsk (užo nie horad, a pasielišča z paraj sotniaŭ žycharoŭ) byŭ adnoŭleny. Ciapier heta — miły astravok, pad zaviazku napoŭnieny turystami. Ale pasprabujcie ŭjavić, jakim tut było žyćcio ŭ kancy 1980­ -ch, kali pracavali tolki turma i psichijatryčnaja balnica.

Vid ź minareta Sabornaj miačeci Bułhara na Vołhu. Fota aŭtara

Vialiki Bułhar

Jašče adna miaścina sa śpisu JUNIESKA ŭ Tatarstanie — Vialiki Bułhar (sučasnaja nazva — Bółhar). Kaliści heta była stalica bahataj dziaržavy vołžskich bałharaŭ, a paźniej — pieršaja stalica Załatoj Ardy. Ad kačeŭnikaŭ, jak viadoma, aproč skarbaŭ z narabavanych bahaćciaŭ zvyčajna mała što zastajecca: šukaj pyłu na razdarožžy. Ale tut unikalny vypadak, bo z XIII—XIV stahodździaŭ zachavalisia ruiny sabornaj miačeci ź minaretam, jaki dastajaŭ da 1841 hoda (!), fundamienty chanskaha pałaca, niekalki maŭzalejaŭ (adzin ź ich ramantyčna nazvany chanskaj pachavalniaj) dy zahadkavaja «Čornaja pałata», ścieny jakoj pačarnieli, bo miascovyja žychary prystasavali budynak pad viandlarniu. 

Ścieny «Čornaj pałaty»stali takija, bo paśla padzieńnia Kazanskaha chanstva miascovyja žychary prystasavali budynak pad viandlarniu. Fota aŭtara

Hetyja ruiny ŭžo ŭ ChVIII stahodździ pačali cikavić padarožnikaŭ, ich stali dahladać i zachoŭvać. Z 1938 hoda Bułhar daśledujuć archieołahi, bolšaja častka znachodak tut ža ekspanujecca ŭ vielmi jakasna zroblenym Muziei bułharskaj cyvilizacyi. Nie abyšłosia i biez typovaj dla Tatarstana hihantamanii: u śpiecyjalna pabudavanym miemaryjale možna ŭbačyć samy vialiki ŭ śviecie drukavany Karan, azdobleny maksimalna pa­bahatamu.

Fantastyčnaje miesca, vartaje pieraadolvańnia składanaściaŭ, kab da jaho dabracca. Bo aŭtobus siudy chodzić raz na tydzień, dy i chutkasnyja parachody płavajuć sa šmatlikimi abmiežavańniami i tolki ŭ letnija miesiacy — usie dobra pamiatajuć katastrofu parachoda «Bułharyja» ŭ 2011­-m, kali ŭ Vołzie patanuła bolš za sotniu čałaviek.

Samy vialiki drukavany Karan u śviecie zachoŭvajecca ŭ Bułhary. URAL.TATAR

Šyškinskaja Jełabuha

Jašče adzin z papularnych turystyčnych haradoŭ Tatarstana. Raspačynać vizit tudy varta z naviedvańnia Čortavaha haradzišča, dzie znojdziena znakamitaje pasielišča fina­-vuhorskaj (tak zvanaj anańjeŭskaj) kultury. Paźniej haradzišča pieraniali vołžskija bułhary, jakim prypisvajuć budaŭnictva kruhłaj viežy — tak i niezrazumieła, ci to prosta abarončaja vieža, ci to heta miačeć była takaja. Adsiul pryhožyja vidy na źlićcio rečak Tojmy i Kamy, jakija ŭ maładości ciešyli mastaka Ivana Šyškina. 

Šyškin dla Jełabuhi — heta nie prosta «miški ŭ lesie» (jakija nie takija ŭžo i šyškinskija), ale i mahutnaja miascovaja kupiecka­pramysłovaja dynastyja, jakaja trymała zavod pa vyrabie zvanoŭ. Baćka mastaka byŭ haradskim hałavoj, apiekavaŭsia miascovymi histaryčnymi pamiatkami, adramantavaŭ bułharskuju viežu na haradziščy i napisaŭ knihu pa historyi Jełabuhi. Dom byŭ addadzieny pad muziej u 1930­ -ja hady, zachavalisia mnohija aŭtentyčnyja rečy z pobytu zamožnaj miascovaj siamji. Niekalki aryhinalnych tvoraŭ mastaka taksama možna tut ubačyć, u tym liku i pieršuju jaho karcinu «Žnivo», vypadkova znojdzienuju pry ramoncie.

Čortava haradzišča było krepaściu Vołžskaj Bułharyi. FOTA ALAKSIEJA ŁASTOŬSKAHA

Jašče ŭ Jełabuzie zachavaŭsia siadzibny dom znakamitaj kavalerystki Nadziei Duravaj, jakaja nie tolki pieraaapranutaj u mužčynu słužyła ŭ husarskich pałkach i brała ŭdzieł u vajnie z Napaleonam, ale pakinuła paśla siabie zajmalnyja miemuary (u tym liku pra svoj husarski pobyt u Hrodnie).

Ad samich interjeraŭ ničoha nie zachavałasia, ekspazicyja raźbivajecca na čatyry častki: dziacinstva, praviedzienaje ŭ pachodach z husarami, vajskovyja ździajśnieńni, litaraturnaja aktyŭnaść, što vyklikała ščyraje zachapleńnie Puškina, dy žyćcio ŭ Jełabuzie siarod padabranych katoŭ i sabak.

Ahułam u Jełabuzie mnostva muziejaŭ, jość čym bavicca, siarod niezvyčajnych — Muziej paviatovaj miedycyny imia Biechcierava, jaki mieścicca ŭ budynku adnaho z karpusoŭ byłoha paviatovaha špitala. Tut tatarskija babki­-znacharki sa svaimi ziołkami, pobyt paviatovaha doktara, kabiniet suśvietna viadomaha nieŭrołaha Uładzimira Biechcierava (naradziŭsia niepadalok), kojka ŭ durdomie, apieracyjny stoł sučasnaj palikliniki. Składanaja tema, ale tut padadziena dosyć žvava.

Ale nie ŭsim žyćcio ŭ cichim kupieckim haradku było daspadoby. U 1941 hodzie siudy ŭ evakuacyju nakiravali vialikuju ruskuju paetku Marynu Ćviatajevu z synam. Ale jana nie vytrymała ciažkaściaŭ žyćcia ŭ tatalitarnaj dziaržavie (pryjechała ŭ SSSR ź jeŭrapiejskaj emihracyi tolki ŭ 1939-­m) — i skončyła žyćcio samahubstvam. Pamiać jaje tut ušanoŭvajuć, stvorana niekalki muziejaŭ, staić i pomnik.

Innopolis — horad budučyni

Horad budučyni? Pravalny prajekt? Vyrašać vam. Inapolis (Innopolis) — aficyjna samy maleńki horad Rasii pa kolkaści nasielnictva (mienš za tysiaču čałaviek). Univiersitet dla ajcišnikaŭ plus chab dla ajci­kampanij z mnostvam ilhot — možna pahladzieć na niaspraŭdžanuju Biełaruś. Vielizarny kompleks, dzie ź ciažkaściu možna znajści choć adnu žyvuju dušu. Ultrasučasnaja architektura i adčuvańnie zombi­apakalipsisu. 

Inapolis. Fota aŭtara

I mnie padabajecca inavacyjny padychod: na prypynku aŭtobusa da Kazani niama raskładu, tolki QR­kody, jakija vyvodziać na sajt horada Inapolis. Pra raskład treba dapytvacca ŭ minakoŭ staraśvieckim sposabam.

Nabiarežnyja Čaŭny

Taksama cikavy mienavita jak utapičny ŭrbanistyčny prajekt «horad budučyni», ale ŭžo ź inšaj epochi — savieckaj. Choć historyja horada siahaje da kazackaha pasielišča, ale faktyčna jon byŭ uźviedzieny z nula ŭ 1960—1970­ ia hady, i mahutnym šturškom stała budaŭnictva hihanckaha zavoda KamAZ. Novaje žytło budavałasia dla rabotnikaŭ zavoda, i vializnyja resursy dazvolili tut realizavać samyja śmiełyja horadabudaŭničyja płany. 

Kancept elektrobusa KamAZ-šatł. Asnoŭnaja vytvorčaść zavoda KamAZ — u Nabiarežnych Čaŭnach. DEPOSITPHOTOS.COM, BY EAGLE2308

Pa sutnaści, terytoryja horada była raźbitaja na hihanckija błoki­kvartały kvadratnaj formy, ź vializnymi dvarami, kožny taki błok musiŭ być całkam samadastatkovym, z ułasnaj infrastrukturaj. I razam z tym — šyračeznyja praśpiekty, jakija izalujuć kožny taki žyły błok u asobny ankłaŭ. Pravierana: miascovyja žychary mohuć nie viedać, na jakoj vulicy farmalna jany žyvuć, pakolki ŭsia aryjentacyja adbyvajecca tolki pa numarach mikrarajonaŭ. Zusim nie dzivić, što ŭ 1990­ -ja kožny taki žyły błok sfarmavaŭ svaju kryminalnuju bandu, jakija ładzili pamiž saboju vojny, a potym adpravilisia zavajoŭvać Maskvu.

Niešta nie składvałasia ŭ savieckich horadabudaŭnikoŭ z «budučyniaj».

Jak dabracca da Kazani

Z usioj Rasii heta adzin z samych bahatych i dahledžanych rehijonaŭ, kudy lohka dabracca. 

Samy lohki sposab palacieć u Kazań — pramyja avijarejsy, u tym liku «Biełavija». Časam možna kupić i zusim niadoraha. A kali na zručnyja dla padarožžaŭ daty, skažam, na pačatak maja, pry kupli ciapier ceny startujuć ad 270 dalaraŭ tudy i nazad. Bolš tanny, ale krychu mienš zručny varyjant — dabracca ciahnikom da Maskvy, adtul ža možna tannymi rasijskimi avijalinijami dalacieć da Kazani ci Nižniakamska za 50 dalaraŭ.

Bajanist na vulicy Kazani, 2018 hod. AP Photo/Frank Augstein

26

9

2

6

10

16