«Prahrama Kalinoŭskaha» 100 hod tamu. Jak biełaruskija studenty vučylisia ŭ Jeŭropie
U vydaviectvie «Knihazbor» vyjšła kniha «Dakumienty i materyjały pa historyi biełaruskaj emihracyi ŭ Čechasłavackaj Respublicy (1918−1939)» (składalnik, aŭtar pradmovy i kamientaroŭ Andrej Buča). Dziakujučy frahmientam zbornika, jakija publikujucca nižej, my možam daviedacca, jak i čamu biełarusy trapili mienavita ŭ Čechasłavakiju, jakija pierad imi stavilisia ŭmovy i jak skłaŭsia ich los. Piša TUT.BY.
Andrej Buča. Fota: asabisty archiŭ
«Časovaja arhanizacyja hetych uskrain — lepšy vynik, čym ich dehradacyja»
Pieryjad paśla 1917 hoda — čas vialikaj biełaruskaj emihracyi. U nastupnyja čatyry hady z terytoryi Biełarusi na Zachad vyjechała bolš za 120 tysiač čałaviek.
U nastupnyja dva dziesiacihodździ — jašče ad 180 da 250 tysiač. Jany žyli ŭ Zachodniaj Biełarusi, jakaja pa vynikach Ryžskaha miru trapiła ŭ skład Polščy, i vyjechali pa ekanamičnych pryčynach.
Pracoŭnyja emihranty pieravažna nakiravalisia ŭ ZŠA, Arhiencinu, Francyju, Hiermaniju i Kanadu. A voś kala 700 čałaviek — jadro palityčnaj i akademičnaj emihracyi - pryjechali ŭ Čechasłavakiju, dzie stvaryli palityčny, kulturny i navukova-daśledčy centr biełaruskaha zamiežža.
U krasaviku 1919 hoda ŭ Prazie adbyłasia histaryčnaja dla biełarusaŭ sustreča. Pieršy čechasłavacki prezident Tomaš Haryh Masaryk pryniaŭ na Pražskim Hradzie staršyniu ŭrada BNR Antona Łuckieviča. Paśla razmovy z apošnim Masaryk napisaŭ list da Edvarda Bienieša, kiraŭnika čechasłavackaj delehacyi na Paryžskaj mirnaj kanfierencyi, padzialiŭsia svaim pohladam na biełaruskaje pytańnie:
— Biełaruskaja respublika źjaŭlajecca vynikam ruskaha raskładu; mahli b zastacca ruskimi - i basta! Jak ukraincy; ale Rasija raspałasia, i tamu časovaja arhanizacyja hetych uskrain — heta lepšy vynik, čym ich dehradacyja va ŭmovach štučnaha maskoŭskaha centralizmu! Tamu my, nie puskajučysia ŭ doŭhija dyskusii i ŭnutranuju administracyju, prymajem status quo. Z hetaj pazicyi ja jaho zapeŭniŭ, što my achvotna budziem ź imi handlavać i h. d.
Kiraŭniki Čechasłavakii stavilisia da biełaruskaj niezaležnaści z peŭnym skiepsisam, ale pajšli nasustrač biełarusam. Biełaruskaja moładź zmahła atrymać stypiendyi ŭ čechasłavackich VNU.
Mikałaj Viaršynin. 1934 h. Ź siamiejnaha archiva praŭnučak Mikałaja Viaršynina
Fienomien biełaruskaj Prahi paŭstaŭ šmat u čym dziakujučy achviarnaj i ruplivaj pracy zahadkavaha Mikoły Viaršynina (da hetaha času historyki nie viedajuć jaho sapraŭdnaje imia). Jon byŭ aficyjnym pradstaŭnikom urada BNR u Čechasłavakii i, jak kažuć, pracavaŭ za ideju. Voś što jon pisaŭ u adnym sa svaich listoŭ Vacłavu Łastoŭskamu (travień 1921 h.):
— Jak mnie nie chaciełasia b dakučać Vam, ale ničoha nie mahu zrabić. Majo finansavaje pałažeńnie vielmi kiepskaje. Rečy maje hinuć u łambardzie i dziaržaŭnaja praca zatrymlivajecca, bo ja pavinien z dnia na dzień šukać hrošaj, kab pražyć dzień.
Adno z hałoŭnych dasiahnieńniaŭ Mikoły Viaršynina — arhanizacyja pierajezdu i ŭładkavańnie ŭ čechasłavackija VNU biełaruskaj moładzi. Bolšaść biełaruskich stypiendyjataŭ składali vypuskniki Vilenskaj, Navahrudskaj, Niaśvižska-Kleckaj, Radaškovickaj biełaruskich himnazij. Usiaho ž u 1920−1930-ja hady ŭ VNU Čechasłavakii navučałasia prykładna 700 etničnych biełarusaŭ (10% ad ahulnaj kolkaści stypiendyjataŭ čechasłavackaha ŭrada).
U červieni 1922 hoda Prahu naviedaŭ ministr zamiežnych spraŭ BNR Alaksandr Ćvikievič:
— Iz razhovora so studientami vyjaśniłoś, čto oni vpołnie dovolny svoim priebyvanijem v Čiechosłovakii. Znakomstvo ich s čiešskim jazykom, čiešskoj litieraturoj, naukoj, tiechnikoj i nacionalnym vozroždienijem vielikoj słavianskoj strany sposobstvujet rasširieniju ich mirovozzrienija, navodit na sravnienije s tiažiełym sostojanijem našiej Biełoruśsii i budit enierhiju vsiemi siłami sposobstvovať jeje vsiestorońniemu vozroždieniju. Priebyvanije našiej mołodieži v Čiechosłovakii javlajetsia, po našiemu ubieždieniju, naiłučšim sposobom sbližienija mieždu čiešskim i biełorusskim narodami.
Umova — viarnucca na radzimu
Vokładka knihi «Dakumienty i materyjały pa historyi biełaruskaj emihracyi ŭ Čechasłavackaj Respublicy (1918−1939)»
Adboram i nakiravańniem junakoŭ i dziaŭčat na navučańnie ŭ załatuju Prahu zajmałasia Tavarystva biełaruskaj škoły ŭ Vilni. Kožny, chto jechaŭ vučycca ŭ Čechasłavakiju, pavinien byŭ padpisać nastupnaje abaviazacielstva:
«Ja, proźvišča, imia i imia pa baćku, za pasłańnie mianie Centralnaj biełaruskaj školnaj radaj na vyšejšyja navuki ŭ Prahu abaviazvajusia:
1) paśla skančeńnia ich viarnucca pracavać na baćkaŭščynu;
2) dapamahčy adnamu maturystu-biełarusu (maturyst — vypusknik. — Zaŭvaha TUT.BY), vyznačanamu Školnaj radaj, skončyć vyšejšyja navuki za hranicaj;
3) napisać i vydać pa svajoj śpiecyjalnaści adnu knihu na rodnaj movie;
4) u vypadku nievykanańnia hetych punktaŭ źviarnuć Školnaj radzie ŭsiu sumu stypiendyi, atrymanuju za čas navuki ŭ Prazie».
Jak bačym, biełaruskija arhanizacyi, jakija nakiroŭvali biełaruskuju moładź na navučańnie ŭ Čechasłavakiju, imknulisia padrychtavać tam u pieršuju čarhu kadry biełaruskaj intelihiencyi. I im heta ŭdałosia. Tolki ŭjavicie: u 1922−1927 hadach u čechasłavackich univiersitetach navučałasia bolš zachodniebiełaruskaj moładzi, čym u VNU Polščy.
Bolš taho, u 1923-m biełaruskija emihranty prykłali šmat namahańniaŭ, kab adkryć u Prazie Biełaruski nastaŭnicki instytut (na ŭzor ruskich i ŭkrainskich VNU, jakija ŭžo isnavali tam). Škada, što čechasłavackija ŭłady nie padtrymali hety adukacyjny prajekt.
Biełarus Tamaš Hryb (palityk, muž Paŭliny Miadziołki, u minułym — muzy Janki Kupały. — Zaŭvaha TUT.BY) pisaŭ Piatru Krečeŭskamu, adnamu z kiraŭnikoŭ BNR:
— Kali ja prapanavaŭ Vam pakinuć Koŭniu i pryjechać u Prahu, to mieŭ na ŭvazie hałoŭnym čynam arhanizacyju Biełaruskaha vučycielskaha instytuta, vyciahnuć z baćkaŭščyny sotniu-druhuju maładych ludziej, dać im mahčymaść atrymać aśvietu i iznoŭ adpravić ich na baćkaŭščynu: daktarami, inžynierami, advakatami, piedahohami, a razam — aktyŭnymi zmaharami za [pryviarnieńnie] voli i niezaležnaści svajmu narodu. Biełaruski vučycielski instytut — heta była b kuźnia, dzie vykonvalisia b novyja maładyja siły revolucyjnaj Biełarusi.
«Biełaruskuju emihracyju možna padzialić na dva krajnija łahiery: starońnikaŭ BSSR i «demakratyčnaj» Biełarusi»
Vokładka časopisa «Biełaruski student». Praha, 1923 h. Fota: archiŭ Andreja Bučy
U 1920-ja hady Prahu časta naviedvali znakavyja dla biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu i kultury ludzi. Pierad biełaruskimi studentami ŭ Prazie vystupali Vacłaŭ Łastoŭski i Kłaŭdzij Duž-Dušeŭski, Janka Kupała i Źmicier Žyłunovič, Uładzimir Pičeta i Jaŭchim Karski.
Voś što paet Uładzimir Žyłka, na toj čas student Karłavaha ŭniviersiteta, napisaŭ pra sustreču z patryjarcham biełarusaznaŭstva Jaŭchimam Karskim u 1924 h.:
«Pa jaho [Karskaha] inicyjatyvie adbyŭsia schod studentaŭ-biełarusaŭ, dzie jon infarmavaŭ ab biełaruskaj spravie pad maskalami i pałažeńni ŭ Savietach. Schod ciahnuŭsia hadziny čatyry. Karski dziaržaŭsia vielmi choraša i krytyčna da sovvłady i zastaviŭ dobraje ŭražańnie na prysutnych svajoj niezaležnaściu i nat (jak nie dziŭna)… biełaruskaściu. <…> Studentami tutejšymi zastaŭsia zadavoleny, dziviŭsia vykazanaj na schodzie śviadomaści ich. Adychodziačy, kazaŭ: «Paciešyli staroha, paciešyli!»
Taksama Prahu (u miežach navukovaj stažyroŭki) naviedaŭ pieršy rektar BDU Uładzimir Pičeta, jaki ŭ 1927-m sustreŭsia tam ź biełaruskimi studentami.
Zaprašeńnie na lekcyju rektara BDU Uładzimira Pičety. 1927 h. Fota: Biełaruski dziaržaŭny archiŭ-muziej litaratury i mastactva
— O Biełoruśsii v Čiechii i Zapadnoj Jevropie faktičieski nikto ničieho nie znajet. Vo francuzskom słavianskom žurnale piečatajutsia staťji, v kotorych biełorusskaja problema rassmatrivajetsia s polskoj točki zrienija. Profiessor Franciev, zanimajuŝij kafiedru russkoho jazyka, nazyvajet Biełoruśsiju Zapadnoj Rośsijej i, po słovam studientov-biełorusov, prichodit v sostojanije krajnieho razdražienija, jeśli studient upominajet słovo Biełoruśsija… — pisaŭ jon u svajoj spravazdačy.
Cikava, što pa inicyjatyvie pradstaŭnikoŭ ruskaj emihracyi ŭ 1925-m było stvorana Tavarystva studentaŭ małarusaŭ i biełarusaŭ «Adzinstva ruskaj kultury». U dekłaracyi hetaha tavarystva śćviardžałasia:
— No my nie zabyvajem, čto vsie my — ukraincy, kubancy, haličanie, biełorusy, vsie — biez raźličija političieskich ubieždienij, v to žie vriemia i russkije naravnie s vielikorossami, kak bavarcy i saksoncy — niemcy naravnie s prussakami, provansalcy i haskoncy — francuzy naravnie s brietoncami, toskancy i sicilijcy — italjancy naravnie s łombardcami.
Ale vysiłki byli marnymi.
Biełaruskija studenty na adpačynku ŭ vakolicach Prahi. 1920-ja hh. Fota: Centralnaja navukovaja biblijateka imia Ja. Kołasa
— Usia biełaruskaja kałonija havaryła miž saboju pa-biełarusku jak u pryvatnaj hutarcy, tak i na svaich studenckich schodach, — pisaŭ adzin z aktyŭnych dziejačaŭ biełaruskaha prasavieckaha studenckaha ruchu ŭ Čechasłavakii Mikoła Šymanka.
Leanard Zajac — siabra ŭrada BNR, jaki ŭ 1925 hodzie vyjechaŭ z Prahi ŭ saviecki Minsk, tak acharaktaryzavaŭ biełaruskuju emihracyju ŭ Prazie:
— Biełaruskuju emihracyju možna padzialić na dva krajnija, amal roŭnyja pa liku łahiery: starońnikaŭ BSSR i «demakratyčnaj» Biełarusi. Pamiž hetymi krajnimi hrupoŭkami jość davoli značnaja ličba emihrantaŭ, jakija starajucca być łajalnymi da abodvuch fłanhaŭ i najbolš cikaviacca kulturnymi pytańniami Biełarusi.
Viarboŭka studentaŭ i drableńnie emihracyi
Biełaruskija studenty ŭ Prazie. 1926 h. Fota: Centralnaja navukovaja biblijateka imia Ja. Kołasa.
Uvohule biełaruskaja emihracyja ŭ Prazie była duža raźjadnana palityčna. Usiaho ŭ 1920−1930-ja hady ŭ Čechasłavakii dziejničała kala 15 biełaruskich arhanizacyj roznaj idejna-palityčnaj nakiravanaści. Pamiž emihrantami (asabliva ŭ 1920-ja hady) panavała palityčnaje supraćstajańnie i varažnieča. Heta nie dazvoliła biełarusam vykarystać usie tyja mahčymaści, jakija byli pradstaŭleny čechasłavackimi ŭładami. U pieršuju čarhu heta tyčycca tak i nierealizavanych prajektaŭ biełaruskaha vydaviectva i nastaŭnickaha instytuta ŭ Prazie.
Nie apošniuju rolu ŭ «drableńni i razłažeńni» biełaruskaj emihracyi syhraŭ saviecki Minsk, jaki vielmi pilna sačyŭ za biełaruskaj Prahaj. U tym liku z-za taho, što z vosieni 1923-ha tam znachodziŭsia ŭrad BNR.
U tezisach dakłada CK KP (b)B pra biełaruski ruch za miažoj (kastryčnik 1925 h.) čytajem:
— Zadačiej našiej raboty sriedi biełorusskoj emihracii v Prahie javlajetsia vsiemiernoje usilenije i ukrieplenije našieho vlijanija v Hromadie, kotoraja, v svoju očieried́, dołžna provodiť dalniejšuju vierbovku biełorusskich studientov — vychodciev s Vilenŝiny v orbitu svojeho vlijanija. Nieobchodimo i v dalniejšiem provodiť droblenije sriedi ostalnoj časti biełorusskoj emihracii.
A voś vytrymki ź lista staršyni SNK BSSR Jazepa Adamoviča pra finansavańnie biełaruskaha prasavieckaha ruchu za miežami SSSR (śniežań 1925 h.):
— Sovnarkom BSSR połahajet, čto voprosy biełorusskoho dvižienija za hraniciej kak s točki zrienija političieskoj, točno tak žie i finansovoj śledujet rassmatrivať sostavnoj časťju obŝiesojuznoj raboty. V Čiechosłovakii dalniejšieje rassłojenije biełorusskoj emihracii na piervoje vriemia potriebujet niebolšich summ. Podrobnoje naimienovanije statiej raschoda ukazano v priłahajemoj pri siem śmietie.
«Budziecie, vidać, zajmać miescy miascovaj intelihiencyi i budavać respubliku za kuflem piva?»
Dypłamatyčny pašpart Biełaruskaj Narodnaj Respubliki Maryi Krečeŭskaj. 1922 h. Fota: Nacyjanalny archiŭ Čechii
U 1920-ja hady značnaja častka našych suajčyńnikaŭ vyrašyli paśla čechasłavackich VNU viartacca nie ŭ Zachodniuju Biełaruś, jakaja ŭ toj čas była ŭ składzie Polščy, a jechać u BSSR i budavać tam, jak tady kazali, biełaruski dom. Vidavočna, što na ich vybar paŭpłyvali pośpiechi nacyjanalnaha i dziaržaŭnaha budaŭnictva ŭ Savieckaj Biełarusi. Tych, chto vyrašyŭ zastacca ŭ Čechasłavakii, reemihrant Leanard Zajac paprakaŭ takimi słovami:
— Što budziecie rabić, kali skončycie vučobu? Budziecie, vidać, zajmać miescy miascovaj intelihiencyi i budavać respubliku za kuflem piva?! Situacyja nahetulki źmianiłasia, što pracavać nad stvareńniem niezaležnaj respubliki tut — niemahčyma, jość šmat pracy, ale na radzimie, u asiarodździ ŭłasnaha naroda.
Ale ŭ tych, chto zastaŭsia ŭ Prazie, byli svaja praŭda i svaje arhumienty. Słucki paŭstaniec, a paśla paśpiachovy čechasłavacki pradprymalnik Vasil Rusak u artykule «Hołas emihracyi» (1926 h.) pisaŭ:
— Emihracyja zaŭždy była recham naroda i pravadnikom jaho volnych dumak i imknieńniaŭ u šyroki śviet ahulnačałaviečaha jadnańnia. Toje, što nie moh skazać i zrabić narod u siabie doma, pa varunkach svajoj ci čužackaj ułady i cenzury, emihracyja śmieła havaryła, karystajučysia svabodaj słova za hranicaj.
Biełaruski stend na knižnaj vystavie ŭ Prazie. 1926 h. Fota: Centralnaja navukovaja biblijateka imia Ja. Kołasa
U kancy 1920-ch hadoŭ mnohija biełarusy viarnulisia na baćkaŭščynu (u Zachodniuju Biełaruś, BSSR ci Łatviju), chtości pajechaŭ dalej na zachad u pošukach lepšaj doli, peŭnaja častka zastałasia ŭ Čechasłavakii. Novyja studenty ź Biełarusi ŭ Prahu nie jechali, bo čechasłavacki ŭrad faktyčna prypyniŭ akcyju padtrymki emihracyi z byłoj Rasijskaj impieryi. Tyja, jakija zastalisia, zasiarodzilisia na ŭładkavańni ŭłasnaha žyćcia.
Tym nie mienš jadro emihracyi (havorka idzie pra staršyniu Rady BNR Vasila Zacharku) praciahvała vykonvać rolu «recha naroda». Jany rehularna vystupali ad imia biełaruskaha naroda z adozvami i miemarandumami, dasyłajučy ŭ mižnarodnyja arhanizacyi (u pieršuju čarhu ŭ Lihu Nacyj) i kiraŭnikam roznych krain adpaviednyja listy.
