Papa Doc Dziuvalje, jaho siłaviki i što stała ź ich krainaj
Haici — samaja biednaja kraina Amieryk. I hetaja stabilnaja biednaść — rodam z dyktatury baćki, a paśla i syna Dziuvalje. Piša Andrej Akuška.
Shutterstock.com, by Natsumi
Haici — heta ŭzor taho, što pryhožyja teoryi časam viaduć da kašmarnaj praktyki.
Haici — heta fienomien sa znakam minus.
Pobač mahutnyja ZŠA, hihancki rynak. Pobač — krainy Centralnaj Amieryki i Karybaŭ, roznyja pa svajoj prablemnaści i zamožnaści, ale ŭsio ž demakratyi. Ale na Haici ŭsio heta mała paŭpłyvała. Jana adzinaja z krain rehijona, jakaja naležyć da liku najbiadniejšych u śviecie, dzie adstałaść niby zakansiervavałasia. Astatnija ŭ tym śpisie — krainy Afryki i Azii.
U teoryi, raźvićcio krain treciaha śvietu tarmaziŭ kałanijalizm. Ale Haici pieršaja na svaim kantyniencie kałanijalnuju zaležnaść skinuła. Była Haicianskaja revalucyja (1791—1804), iskra dla jaje prylacieła ź mietrapolii — ad Francuzskaj revalucyi. I pieramahła jana, bo Paryž byŭ zaniaty ŭnutranymi pytańniami. Haici stała pieršaj krainaj, dzie pieramahli raby, było admieniena rabstva. Adnak toje vyzvaleńnie nie zrabiła krainu lidaram.
Mnohija ŭ nas vierać u karyść «mocnaj ruki» na etapie stanaŭleńnia dziaržaŭnaści. Nie budziem brać XIX stahodździe — tady Haici kiravali navat čornyja «impieratary». Voźmiem niadaŭniaje XX: baćka i syn Dziuvalje kiravali krainaj žorstkimi mietadami 29 hadoŭ. Haici pry ich kiravańni stabilna i ŭpeŭniena apuściłasia na toje samaje apošniaje miesca ŭ Amierykach, ź jakoha nie moža padniacca dahetul.
Pobač byŭ kubinski kamunistyčny ekśpierymient. Pobač byli nacyjanalistyčnaja demakratyja Mieksiki, idyličnaja, biez armii, demakratyja Kosta-Ryki, bananavyja — zaležnyja ad ZŠA — respubliki i dyktatury, ale mienavita režym Dziuvalje staŭ adzinym u svaim rodzie. Čamu jon, taki, na pohlad naziralnika, absurdny i karumpavany, trymaŭsia tak doŭha?
Rasavaje pytańnie
Doktar Fransua Dziuvalje pryjšoŭ da ŭłady na chvali dekałanizacyi numar dva. Čornaja bolšaść haician pierastała mirycca z daminacyjaj mienšaści — mułataŭ.
Mułaty — heta naščadki źmiašanych šlubaŭ, biełych z čornymi. U vypadku Haici — navat nie stolki šlubaŭ, kolki suviaziaŭ biełych mužčyn z čornymi žančynami. Mienavita jany, vychadcy z asiarodździaŭ, dzie kantakty z «biełym śvietam» i jaho ŭpłyvami byli najbolš intensiŭnymi, pastupova kancentravali bahaćcie i ŭładu.
Haici miažuje z Daminikanskaj Respublikaj — vostraŭ padzieleny pa moŭnym pryncypie. Zachad u svoj čas kałanizavali francuzy, a ŭschod — ispancy. Shutterstock.com, by Pin Map
Dziuvalje pryjšoŭ u palityku ŭ 1946 hodzie. Tady Dziumarse Eścime vyjhraŭ prezidenckija vybary, ekspłuatujučy rasavaje pytańnie. 39-hadovy Dziuvalje byŭ pryznačany ministram achovy zdaroŭja novaha ŭrada.
U 1950-m vajskoŭcy adchilili Dziumarse ad ułady, novym prezidentam staŭ hienierał Pol Mahłuar. Praciŭniki novaj ułady syšli ŭ padpolle, i Fransua Dziuvalje nie staŭ vyklučeńniem. U 1954-m mocny ŭrahan razburyŭ mnohija harady i vioski, pačalisia prablemy ŭ ekanomicy, a ź imi — masavyja demanstracyi. Praz dva hady Mahłuar źbieh z krainy, a Dziuvalje zrabiŭ hałoŭny krok u žyćci — vysunuŭ svaju kandydaturu na pasadu prezidenta.
Jon i jaho paplečnik hienierał Kiebro zdoleli pierakanać usiomahutnyja ŭ tym rehijonie ŭ toj čas ZŠA, što ich praciŭniki źviazanyja z SSSR.
Pierad vybarami ŭładu ŭziała chunta na čale z Kiebro. Jana arhanizavała vybary tak, što Fransua pieramoh ź vialikim adryvam.
Ciažka skazać, kolki ludziej na samaj spravie prahałasavali za novaha lidara na tych pieršych, adnosna svabodnych vybarach. Tata Dok abiacaŭ vyciahnuć ludziej ź biednaści. Jon zapeŭnivaŭ, što spynić terakty (heta było niaciažka: mnohija ź ich padstrojvali sami siłaviki). Razam z tym Dziuvalje ahresiŭna vykazvaŭsia pra kamunizm. Usio razam heta i nazyvałasia palitykaj dziuvaljeryzmu.
Pieraŭtvareńnie ŭ «niadobraha doktara»
22 kastryčnika 1957-ha Dziuvalje staŭ prezidentam Haici. Jaho siabar Kleman Barbo ŭznačaliŭ tajemnuju palicyju, a Kiebro — armiju. Pieršaje, što zrabiŭ novy kiraŭnik, — źmianiŭ patencyjna niełajalnych čynoŭnikaŭ, asabliva mułataŭ. Usie partyi, akramia adnoj, zabaranili. Toje samaje čakała prafsajuzy i studenckija arhanizacyi. Palityčnyja praciŭniki Taty Doka byli zabityja ci źbiehli za miažu. Pieratasavali i vajskoŭcaŭ, navat Kiebro ŭ sakaviku 1958-ha źniali z pasady i adpravili pasłom. A paśla viartańnia na radzimu jon chutka pamior — mahčyma, ad atruty.
Zachapić uładu było lahčej, čym utrymać. U krasaviku 1958-ha apanienty Dziuvalje sprabavali jaho ŭzarvać. Chutka dziasiatka biehłych vajskoŭcaŭ vysadziłasia na vostravie i pajšła na stalicu. Ich udałosia raźbić. A prapahanda paśla hetaha ŭpieršyniu zahavaryła ab prezidencie jak pra «baćku nacyi».
Vystupy suprać Dziuvalje naviali jaho na dumku, što patrebnyja novyja siłavyja struktury, jakija b dapaŭniali armiju i palicyju i byli absalutna viernyja tamu, chto ich stvaryŭ. Tak naradzilisia tanton-makuty.
Aficyjna jany nazyvalisia «Dobraachvotnaja milicyja nacyjanalnaj biaśpieki».
Tanton-makuty (na zadnim fonie) byli haspadarami haicianskich vulic. Histotyannews.co.uk
Nabirali ich ź niebahatych hramadzian, dla jakich słužba ŭ siłavych strukturach była viaršyniaj mahčymaściej. Patrabavańni da adukacyi byli minimalnyja, intelektualnyja zdolnaści, adpaviedna, taksama. Patrabavalisia fizičnaja siła i dyscyplina. Zadača była adna — trymać nasielnictva ŭ padparadkavańni, lubymi mietadami.
«Bykam», jakija išli ŭ tanton-makuty, taksama mnohaha było nie treba: dachod trochi bolšy, čym mieli ich baćki. I ŭłada. Takaja pryjemnaja štuka, jak ułada. Kali ciabie bajacca, kali ty — mocny čałaviek.
Kraina biednaja, tamu družyńnikam spačatku nie vydavali navat formy. Ale ludzi na miescy lohka ich paznavali: kaŭbojki, čornyja akulary, džynsavyja kurtki, mačete, zbroja.
Kali nieŭzabavie ŭ krainie stali źnikać ludzi, praciŭniki Dziuvalje, da «družyńnikaŭ» prylapiłasia — moža być, jany navat sami tak stali nazyvać siabie — nazva «tanton-makuty».
Zhodna ź miascovymi padańniami, tanton-makut, «dziadźka ź miaškom», — strašnaja istota, jakaja chodzić pa damach i zabiraje niepasłuchmianych dziaciej. Kidaje ich u miech, zanosić da siabie, a paśla źjadaje ich na śniadanak. Mienavita takaja rola — strachu dla kožnaha — była adviedzienaja tanton-makutam.
Dziuvalje mała zvažaŭ na toje, što pryniata ci nie pryniata ŭ zachodnim, «cyvilizavanym» śviecie. Jon dziejničaŭ mietadami, zrazumiełymi ŭ svaim hramadstvie. A hramadstva hetaje, małapiśmiennaje, zabitaje, razumieła siłu. Siłu jon užyvać nie saromieŭsia. A jašče dyktatar navučyŭsia apraŭdvać siłu z dapamohaj vieravańniaŭ, niezrazumiełych jeŭrapiejcam, ale nievykaranialnych na vostravie. Heta było vudu — vieravańni, jakija byli pryniesienyja rabami jašče z Afryki i pieražyli mudrahielistyja transfarmacyi pad upłyvam katalicyzmu i nazirańnia za biełymi panami.
Dziuvalje stvaraŭ sabie reputacyju čałavieka vyklučnaj siły, vyklučnych zdolnaściej — navat zvyšnaturalnych. Dla jeŭrapiejcaŭ heta było śmiešna: jakija tam zdolnaści, jaki tam śviatar vudu — banalny ž dyktatar, ale na Haici — spracoŭvała.
Tanton-makuty atrymali faktyčnuju niedatykalnaść. Inšyja struktury ŭłady nie mieli prava ich čapać. Heta byli «ludzi prezidenta». I tolki jon i niepasrednyja kamandziry mieli prava karać ich ci zvalniać. I ŭsio, bolš ničoha nie treba — astatniaje jany dabirali sabie sami. Daili miascovych ramieśnikaŭ, abkładali paborami siemji «buntaŭnikoŭ». A z časam, z vysłuhaj hadoŭ, siadali na dachodnyja pasady ŭ dziaržaparacie ci niachitrym haicianskim biznesie.
Sproby paskardzicca na «družyńnikaŭ» u sud kančalisia kiepska. Možna ž i źniknuć nazaŭsiody: internetu tady nie było, chto što daviedajecca za krajem tvajho haradka.
Efiektyŭnaść tanton-makutaŭ była takaja, što Dziuvalje zmoh ciapier biez ryzyki dla siabie aryštavać navat kiraŭnika ŭłasnaj śpiecsłužby i siabra Barbo. Heta zdaryłasia ŭžo ŭ 1959-m.
U dyktataraŭ siabroŭ nie byvaje. Prynamsi siabroŭ, roŭnych sabie.
Roskvit dziuvaljeryzmu
Letam 1959-ha dyktaturu čakała čarhovaje vyprabavańnie — sproba revalucyi. Zimoj revalucyja pieramahła na Kubie, a heta ž susiedni vostraŭ. Dziuvalje znoŭ pieramoh — nie biez dapamohi zamiežnych instruktaraŭ. Ad ZŠA Dziuvalje štohod atrymlivaŭ da 12,5 miljona dołaraŭ (bolš za 100 miljonaŭ pa sučasnych cenach), kab nie dapuścić kamunistaŭ da ŭłady. Padtrymka źmienšyłasia paśla ŭjezdu ŭ Bieły dom Džona Kienedzi, ale adnaviłasia pry jaho nastupniku Lindanie Džonsanie.
Tata i mama Doki. 1957 hod. Histotyannews.co.uk
Dalej — bolej.
U červieni 1964-ha prajšoŭ refierendum ab pryznańni Dziuvalje pažyćciovym prezidentam. Na biuleteniach byŭ tolki adzin varyjant: «Zhodny». Niazhodnyja sami pavinny byli napisać «Suprać». Za chodam refierendumu sačyli naziralniki — tanton-makuty. U vyniku 2,8 miljona akazalisia «zhodnyja» i tolki 3 tysiačy vykazalisia suprać.
Dalej Dziuvalje źviarnuŭ uvahu na relihiju: u 1966-m jon zapatrabavaŭ sabie prava pryznačać katalickich biskupaŭ. Vatykan atrymaŭ ultymatum — kali jon nadalej žadaje prasoŭvać tut katalicyzm, to treba mianiać malitvy i padparadkavacca dyktataru. I Śviaty Pasad sastupiŭ. Chutka ŭ malitvach na Haici zahučała novaja viersija «Ojča naš», dzie ŭ dadatak da Pana Boha źjaviŭsia Tata Dok. A ŭ chramach vudu partrety Dziuvalje visieli na ałtarach.
Dyktatura zarablała navat na kryvi — u pramym sensie słova. Hramadzian prymušali zdavać kroŭ, jakuju kuplali ZŠA.
Pry hetym bolšaść nasielnictva vyžyvała ŭ nievierahodnaj biednaści.
Demantaž dyktatury
Dyjabiet skasiŭ «simvał Haici» adnosna maładym. U 1971-m Fransua Dziuvalje było ŭsiaho 64 hady.
Na refierendumie 100% hramadzian padtrymali pieradaču ŭłady Dziuvalje-małodšamu. Tak 19-hadovy Žan-Kłod staŭ samym maładym prezidentam u historyi.
Novy kiraŭnik Haici pravioŭ kaśmietyčnyja reformy, amnistavaŭ palitviaźniaŭ i dazvoliŭ krytykavać siabie ŭ ŚMI. Voś tolki padziełu ŭładaŭ nie źjaviłasia, a tanton-makuty nikudy nie dzielisia. Sam Žan-Kłod nie vielmi daviaraŭ «zombi» svajho taty, tamu stvaryŭ asabistuju arhanizacyju — «leapardaŭ». Ich było mieniej, čym tanton-makutaŭ, adnak «leapardy» byli dobra padrychtavanymi prafiesijanałami.
U 1985-m Žan-Kłod pravioŭ čarhovy refierendum — ab pašyreńni svaich paŭnamoctvaŭ. «Za» naličyli 99,98%. Ale prajšła litaralna para miesiacaŭ, i na vulicy vyjšli studenty — ich razahnali, niekalki čałaviek zahinuli. Tolki vystupleńni praciahvali pašyracca, a ŭ studzieni 1986-ha ŭ stalicy prajšła nastolki vialikaja demanstracyja suprać Bebi Doka (tak u narodzie zvali maładoha Dziuvalje), što Vašynhton zrazumieŭ: para mianiać.
Tak Dziuvalje schilili da adjezdu za miažu tyja, chto jaho doŭhija hady ciarpieŭ i padtrymlivaŭ, — amierykancy. Amieryka sama vykarystoŭvała arhumient demakratyi i pravoŭ čałavieka ŭ zmahańni z Savieckim Sajuzam, i hety režym pad bokam jaje dyskredytavaŭ. Časy źmianilisia, siamja Dziuvalje — nie.
Žan-Kłod Dziuvalje z žonkaj Mišel jeduć u aeraport, kab pakinuć Haici. 1986 hod. Wikimedia Commons
Siłaj, jakaja padtrymała demanstrantaŭ, na Haici stała armija — jak i ŭ Rumynii tryma hadami paźniej. U hetym pastka dyktataraŭ: biez armii trymacca niemahčyma, bo zamiežnyja pahrozy taki isnujuć, adna palicyja niazdolnaja abaranić krainu. A armija, jakaja ni jość, a ŭmieje stralać.
Amierykancy nastojliva parekamiendavali siamji Dziuvalje pakinuć krainu. Armija takuju paradu padtrymała. Bebi Dok paŭpiraŭsia jašče tydni z dva, ale taki adoleŭ darohu ŭ aeraport imia svajho baćki.
Dziuvalje ŭciakli, ale tanton-makuty zastalisia.
A ich nienavidzieli nastolki, što padčas revalucyi mnohich ź ich prosta zabili na miescy. Inšyja źbiehli z krainy. A bolšaść była vymušanaja prystasoŭvacca da novaj ułady, u jakoj zapraŭlała ŭžo armija. Naprykład, novaja partyja «Front za raźvićcio i prahres Haici» amal całkam składaŭsia z byłych tanton-makutaŭ. Hetaja paŭbandyckaja arhanizacyja jašče padtrymała vajennuju chuntu, što kiravała krainaj z 1991 pa 1994 hod. Paśla źviaržeńnia chunty «Front» byŭ užo zakanadaŭča likvidavany.
