Lićviny suprać rusinaŭ: jak u bitvie dźviuch identyčnaściej u Vialikim Kniastvie pieramahła treciaja
Jak tak stałasia, što ŭ supraćstajańni lićvinskaha i rusinskaha asimilacyjnych prajektaŭ vyjhraŭ uvohule polski? Adkazy šukaje kandydat histaryčnych navuk Viačasłaŭ Nasievič.
Zamak u Lubčy (Navahrudski rajon) — la samaj miažy histaryčnaj Litvy i Rusi. Fota Andreja Dyńko.
«Podłaja» i «niapodłaja» kandycyja
Vialikaje Kniastva Litoŭskaje abjadnoŭvała dźvie istotnyja pa kolkaści etničnyja hrupy žycharoŭ — lićvinaŭ i rusinaŭ. I adnosiny miž imi daloka nie zaŭždy byli łahodnymi.
Va ŭmovach častych vajennych kanfliktaŭ z Maskoŭskaj dziaržavaj pravasłaŭnaje vieravyznańnie albo ruskaje pachodžańnie peŭnaha arystakrata ŭsprymalisia jak faktary patencyjnaj ryzyki. I na toje byli padstavy: z 1480-ch hadoŭ bujnyja pravasłaŭnyja arystakraty nieadnarazova pierachodzili na bok Maskvy.
U hetym sensie etničnyja lićviny, što vyznavali katalictva, vyhladali bolš nadziejnymi. A tamu na praciahu 150 hadoŭ zachoŭvałasia dyskryminacyjnaja ŭmova Haradzielskaha pryvileja 1413 hoda, pavodle jakoj najvyšejšyja dziaržaŭnyja pasady (vilenskaha i trockaha vajavodaŭ i kaštalanaŭ) mahli zajmać tolki kataliki.
Pra toje, nakolki napružanymi byvali adnosiny ŭ asiarodździ tahačasnaj elity, śviedčyć krasamoŭny fakt. Kali vialiki kniaź adnojčy, za vyklučnyja zasłuhi, usio ž pryznačyŭ u 1511 hodzie na pasadu vilenskaha kaštalana pravasłaŭnaha kniazia Kanstancina Astrožskaha, heta vyklikała hłuchoje abureńnie ŭ litoŭska-katalickim stanie. Vilenski vajavoda Albrecht Haštaŭt hetak vykazvaŭsia pra Astrožskaha ŭ liście da karalevy Bony: «čałaviek novy, podłaj kandycyi, rusin, syn mizernaha kniaskaha rodu».
U hetym kantekście słova «rusin» hučyć jak abraza abo jak minimum pryčyna nie daviarać — i heta pry tym, što Astrožski, viadomy pałkavodziec i hieroj słavutaj bitvy pad Oršaj, usim svaim žyćciom prademanstravaŭ, nakolki łajalnym da dziaržaŭnych intaresaŭ moža być pravasłaŭny rusin.
Źniać napružańnie mahła b intehracyja ŭsioj elity, jakoj u tych umovach možna było dasiahnuć tolki šlacham asimilacyi. Ale chto kaho musiŭ asimilavać: lićviny rusinaŭ ci naadvarot? Jakraz pra heta ŭ pieršaj pałovie XVI stahodździa aktyŭna spračalisia.
Pošuk pola bitvy
Sprečka pačałasia nie z movy. De-fakta na toj momant rola «movy mižnacyjanalnych znosin» naležała tahačasnaj ruskaj (ciapier jana zvyčajna zaviecca starabiełaruskaj), jakoj vydatna vałodali abodva baki i na jakoj jany viali palemiku.
Daśledčyki daŭno źviartali ŭvahu, što ŭ pradmovach Francyska Skaryny da nanoŭ pierakładzienaj im Biblii jašče nie prasočvajecca jakoj-niebudź zakłapočanaści stanam ruskaj movy. Pry vydańni ŭ 1529 hodzie pieršaj redakcyi Statuta VKŁ nijakich pytańniaŭ pra jaho movu taksama nie paŭstała. Jašče bolš pakazalna, što na toj samaj movie zapisanaja i papularnaja ŭ asiarodździ lićvinaŭ lehienda pra ich nibyta rymskaje pachodžańnie. To-bok moŭnaje pytańnie ŭ Vialikim Kniastvie da peŭnaj pary nie stajała, prynamsi vostra.
Bolš vyrazna žycharoŭ kniastva adroźnivała viera, ale tut intehracyjnyja mahčymaści byli abmiežavanymi. Nie majučy hłybokich karanioŭ, katalictva pry ŭsioj dziaržaŭnaj padtrymcy da pačatku XVI stahodździa nie zdoleła pieraciahnuć na svoj bok navat častku «pryncaŭ kryvi» ź liku Hiedyminavičaŭ, nie kažučy ŭžo pra pravincyjnyja elity.
Tamu kanfiesijnaja jednaść była pažadanaj, ale pakul niedasiažnaj metaj, i hlebaj dla intehracyi mahła stać tolki relihijnaja talerantnaść. Uśviedamlajučy heta, abodva baki na relihijny faktar tady asabliva nie naciskali.
U vyniku vyrašalnym polem bitvy stała histaryčnaja śviadomaść. Što lepš: adčuvać siabie pradstaŭnikom Rusi, nośbitam jaje staražytnaj kultury, ci naščadkam rymskich patrycyjaŭ, što niekali prypłyli z Palamonam?
Supraćstajańnie histaryčnych mifaŭ dobra prasočvajecca ŭ tym, jak składalisia tahačasnyja letapisnyja zvody. Śpiarša ŭsie jany, napeŭna, nahadvali Nikifaraŭski śpis, jaki datujecca pryblizna 1460-mi hadami i pačynajecca ź viadomaj lehiendy pra paklikańnie Ruryka, a zatym źmiaščaje źviestki pra ahulnaruskija spravy. Pry hetym navat apovied pra Kulikoŭskuju bitvu 1380 hoda padajecca z vyrazna maskoŭskaj pazicyi, a toje, što «biezbožnyj kniaź Mamaj» byŭ na toj momant sajuźnikam uładara VKŁ Jahajły, u letapisie abychodzicca maŭčańniem. Padobny ž padychod vykarystany i pry stvareńni Vałynskaha karotkaha letapisu (1510-ja), Akademičnaha i Supraslskaha (1530-ja).
Leŭ Sapieha choć prapahandavaŭ «svaju movu» ŭ Statucie VKŁ, ale ž ułasny tastamient napisaŭ pa-polsku. Partret, što źnik pierad vajnoj ź Niaśvižskaha zamka. Wikimedia Commons
U toj ža čas užo niesumnienna isnavaŭ tekst, jaki raspaviadaŭ pra rymlanina Palamona i zachop častki Rusi (sučasnaj Biełarusi) litoŭskimi kniaziami. Ź jaho pačynajucca letapisy Jaŭreinaŭski, Račynskaha, Krasinskaha, Rumiancaŭski, Bychaŭca, a miesca ahulnaruskim źviestkam na ich staronkach užo nie znachodzicca. Mierkavańnie, što hety tekst byŭ stvorany ŭ atačeńni jakraz vyšejzhadanaha Albrechta Haštaŭta, vyhladaje całkam vierahodnym.
Asimilacyja prabuksoŭvaje
Prykmietny los vydavieckaha prajekta Francyska Skaryny, raspačataha ŭ 1517 hodzie, za piać hadoŭ da publikacyi Marcinam Luteram Novaha Zapavietu na niamieckaj movie. Namiery ŭ abodvuch aśvietnikaŭ byli adnolkavyja — dać svajoj dziaržaŭnaj elicie, raskołataj palityčna i kanfiesijna, kananičny sakralny tekst na zrazumiełaj («rodnaj») movie, jaki b moh pasłužyć padstavaj dla kansalidacyi.
Ale kali pierakład Lutera imhnienna razyšoŭsia piacitysiačnym nakładam i vytrymaŭ za 11 nastupnych hadoŭ jašče 16 dadatkovych vydańniaŭ, to prajekt Skaryny akazaŭsia, pakłaŭšy ruku na serca, pa sutnaści, pravalnym — kali kazać pra jahony ŭpłyŭ na sučasnaść, a nie na dalokuju budučyniu. Ni Psałtyr, ni choć by jakaja z 19-ci knih Staroha Zapavietu, vydadzienych im na praciahu troch hadoŭ nakładami da 500 asobnikaŭ, nie vyklikali patreby ŭ pieravydańni. A ŭ 1525 hodzie Skaryna vymušany byŭ uvohule spynić knihadrukavańnie, kab bolš nikoli da jaho nie viartacca.
Pryčynu treba šukać nie tolki ŭ niaŭdałym vybary śviatych knih (Novy Zapaviet, napeŭna, znajšoŭ by bolšy vodhuk i ŭ VKŁ), ale i ŭ aŭdytoryi, dla jakoj prapanavany srodak kansalidacyi akazaŭsia prosta niezapatrabavanym. Mahčyma, sprava była jakraz u tym, što sam Skaryna nie tolki nie chavaŭ, ale i padkreślivaŭ svaju rusinskuju śviadomaść, što nie mahło padabacca «naščadkam Palamona».
Zychodziačy z ahulnadziaržaŭnych intaresaŭ, bolš pažadanaj vyhladała pieramoha lićvinskaha asimilacyjnaha prajekta, jakaja nazaŭždy vybiła b idejnuju zbroju z ruk pramaskoŭskich sieparatystaŭ. Ale hety prajekt byŭ unutrana supiarečlivym: jon praduhledžvaŭ zachavańnie ruskaj litaraturnaj movy pry admovie ad ruskaj histaryčnaj identyčnaści.
Tym časam paznačyŭsia i treci varyjant, prychilnikam jakoha prajaviŭ siabie mahnat Mikałaj Radzivił — słavuty amatar palščyzny, jaki atrymaŭ za heta mianušku Amor Poloniae. Badaj što pieršym z arystakrataŭ VKŁ jon pačaŭ usprymać dynastyčnuju uniju z Polščaj jak fakt isnavańnia supolnaj dziaržavy.
Z takoj pazicyi vynikała, što padstavaj dla intehracyi mahła vystupić nie lićvinizacyja rusinaŭ i nie rusinizacyja lićvinaŭ, a pałanizacyja i tych, i druhich — pa ŭzory samoha Amor Poloniae. Pieravahaj takoha padychodu było toje, što jon nie patrabavaŭ ad adnaho z bakoŭ poŭnaj kapitulacyi na karyść druhoha — abodva niečym achviaravali i niešta nabyvali ŭzamien.
Žyćcio pakazała, što mienavita taki šlach byŭ adzinym realna dasiahalnym, ale i jon ździejśniŭsia daloka nie adrazu.
Novaja Biblija ŭsio vyrašaje
Cikavym prykładam evalucyi hramadskaj dumki ŭ nastupnym pakaleńni źjaŭlajecca łacinskamoŭny traktat «Ab noravach tatar, litoŭcaŭ i maskavitaŭ» aŭtarstva Michałona Lićvina. U im upieršyniu robicca adkryty vyklik panavańniu ŭ hramadskim užytku «rusinskaj» movy: jana, maŭlaŭ, «čužaja nam, lićvinam, italijcam, što pachodziać ad italjanskaj kryvi». Aŭtar naŭmysna atajasamlivaje litaraturnuju movu VKŁ z «maskoŭskim piśmienstvam», jakoje «nie zaklikaje da dobleści». Ale prapanavanaja alternatyva — pryniać u jakaści litaraturnaj movy łacinu z-za jaje nibyta blizkaści da bałckaj hutarkovaj movy — była zusim utapičnaj. Zdajecca, aŭtar u palemičnym zapale straciŭ miažu pamiž mifam i rečaisnaściu.
Amal adnačasova z napisańniem traktata Michałona, u 1547 hodzie, adbyłasia i pieršaja sproba stvareńnia litaraturnaj movy na padstavie ŭłasna bałckaj havorki. Jaje ździejśniŭ padčas navučańnia ŭ Karalavieckim (Kionihśbierhskim) univiersitecie luteranski pastar Marcin Mažvid (Mažvidas), na chvali Refarmacyi vydaŭšy pa-litoŭsku pratestancki katechizis.
Ale hetaja sproba była zapoźnienaj — choć litoŭskamoŭnyja vydańni ŭ dalejšym čas ad času i źjaŭlalisia, ale jany tak i zastalisia marhinalnaj źjavaj u kulturnym žyćci VKŁ.
Tym časam pašyreńnie ŭ 1550-ja Refarmacyi na terytoryi ŭłasna VKŁ značna aktualizavała pałanizacyjnuju alternatyvu. Bieraściejskaja drukarnia, zasnavanaja ŭ 1553 hodzie pad patranažam pravadyra miascovych pratestantaŭ Mikałaja Radziviła Čornaha, drukavała litaraturu vyklučna na polskaj movie, i jana, u adroźnieńnie ad vydańniaŭ Skaryny i Mažvida, karystałasia popytam. Asablivy pośpiech mieŭ novy polskamoŭny pierakład Biblii z pratestanckimi kamientarami, vydadzieny ŭ 1563 hodzie. Pavodle rašeńnia Jevanhielska-refarmavanaha zboru VKŁ, kožny miascovy zbor pavinien byŭ mieć asobnik hetaj Biblii. Takoje rašeńnie mahło być pryniata tolki ŭ raźliku na toje, što jaje mova nie vykliča ciažkaściaŭ u luboj pratestanckaj supołcy, dzie b na terytoryi krainy jana ni ŭźnikła.
Bieraściejskaja Biblija. Reljef z pomnika 1000-hodździu horada ŭ Breście. Shutterstock.com, by Sergei Afanasev
Na takim fonie pratestanckaje knihavydańnie na ruskaj movie vyhladaje źjavaj amal takoj ža marhinalnaj, jak i litoŭskamoŭnaje. Jak sprobu vypravić situacyju možna razhladać vydańnie ŭ 1562 hodzie ŭ Niaśvižy katechizisa i nievialikaha palemičnaha traktata Symona Budnaha na movie, značna nabližanaj da miascovaj hutarkovaj. Faktyčna my majem takuju ž sprobu stvaryć novuju litaraturnuju (u sučasnym razumieńni — biełaruskuju) movu, jak i niadaŭniaja sproba Mažvida. Ale vynik byŭ toj samy.
Svaju ŭłasnuju pazicyju Budny vykazaŭ u pryśviačeńni Radziviłam, źmieščanym u tym ža vydańni: «… aby sia vašy kniažackija miłaści nie tolki ŭ čužaziemskich jazycech kachali, ale by sia tež, vašy kniažackija miłaści, i taho zdaŭna słaŭnaha jazyka słavienskaha raźmiłavaci i onym sia bavici račyli».
Heta ŭžo zusim inšaja tanalnaść, čym u pradmovach Skaryny na niejkija 45 hadoŭ raniej. Havorki pra toje, kab ruskaja litaraturnaja mova zastavałasia asnoŭnym srodkam znosin, užo nie idzie. Budnaha niepakoić, što jana moža źniknuć i ź pieryfieryi moŭnaha ŭžytku — mienavita suprać hetaha jon zaklikaje.
Takim čynam, lićvinski i rusinski asimilacyjnyja prajekty zahruźli ŭ biezvynikovym procistajańni, u toj čas jak imkliva nabiraŭ moc polski. Z hetaha punktu hledžańnia Lublinskuju uniju 1569 hoda (hł. pra jaje artykuł Uładzimira Padalinskaha ŭ № 6/2019 «Našaj historyi») možna razhladać jak vyrašalny krok, jaki rasčyściŭ šlach da realnaj intehracyi nie tolki pamiž častkami panoŭnaj elity VKŁ, ale i z polskaj elitaj. Dla kančatkovaha zamacavańnia na hetym šlachu spatrebiłasia jašče tolki adno pakaleńnie.
Kančatkovaja pałanizacyja
Apošniaja sproba supracivu z boku «śviadomych rusinaŭ» źviazanaja z asobaj kanclera VKŁ Lva Sapiehi. Šyroka viadomaja prahramnaja fraza ź jaho pradmovy da vydańnia Statuta 1588 hoda: «A jeśli katoramu narodu ŭstyd praŭ svaich nie ŭmieci, pahatoviu nam, katoryja nie občym [= čužym — NH] jakim jazykom, ale svaim ułasnym prava śpisanyja majem».
Ale pakazalnaja prysutnaść navat u hetaj frazie jaŭnaha pałanizmu: «občy» zamiest «čužy». Polski moŭny ŭpłyŭ pašyraŭsia nieprykmietna, ale niaŭchilna. Jašče bolš jaskrava heta možna ŭbačyć u inšych tvorach piśmienstva taho času: dziońniku Fiodara Jeŭłašeŭskaha i ruskamoŭnych listach Fiłona Kmity.
U ich zafiksavana taja ž źjava, jakuju ŭ naš čas nazyvajuć «trasiankaj» albo «suržykam»: fanietyčnaja sistema zachavałasia ad rodnaj hutarkovaj movy, ale leksika ŭžo ŭ značnaj stupieni zapazyčanaja («premoviłem», «krol» i h. d). Darečy, častka listoŭ Kmity i Lva Sapiehi napisana na davoli dobraj polskaj movie, u toj čas jak uzoraŭ čystaj (ad pałanizmaŭ) ruskaj movy my ŭ ich nie znojdziem.
Patrabavańnie pa-raniejšamu vieści spravavodstva «jazykom svaim ułasnym», z padačy Lva Sapiehi zakanadaŭča zamacavanaje ŭ Statucie, na praktycy davoli chutka vyradziłasia ŭ farmalnaść: zahałovak i preambuła dakumienta pisalisia pa-rusku, a źmiastoŭnaja častka — usio čaściej na polskaj movie, zvykłaj dla ŭdzielnikaŭ sudovaj spravy ci aŭtaraŭ tastamientaŭ. Darečy, sam Sapieha ŭ kancy svajho doŭhaha žyćcia (jon pamior u 1633 hodzie, pražyŭšy 76 hadoŭ), jak potym i vychavanyja im syny, ułasnyja tastamienty pisali pa-polsku.
Tak «nacyjanalnaje pytańnie» ŭ adnosinach pamiž dźviuma častkami palityčnaj elity, lićvinami i rusinami, było ŭrešcie vyrašana, ale nie na karyść adnaho z bakoŭ, nie praz kampramis pamiž imi. Adbyłasia asimilacyja z treciaha boku, choć jana i nie była biezapielacyjnaj.
U štodzionnym pobycie, u kamunikacyi sa słužkami i sialanami, ułaśniki majontkaŭ na Rusi karystalisia hutarkovaj «ruskaj» (u siońniašnim razumieńni — biełaruskaj) movaj, a pry najaŭnaści takich ža majontkaŭ u etničnaj Litvie i Žamojci jany, niezaležna ad etničnaha pachodžańnia, musili viedać tamtejšuju havorku — hetaksama, jak mnohija pany viedali ŭ minimalnym pamiery idyš dla znosin ź jaŭrejami.
Kanfiesijny padzieł, jaki nikoli dakładna nie supadaŭ z movaj i pachodžańniem «pa kryvi», u vyniku Refarmacyi, Kontrrefarmacyi i Bieraściejskaj unii 1596 hoda staŭ nastolki strakatym, što amal zusim straciŭ rolu dadatkovaha etnavyznačalnaha markiora. Toj, chto adčuvaŭ siabie lićvinam, moh vyznavać katalictva ci pratestanckuju vieru, a etničnych rusinaŭ možna było znajści i siarod katalikoŭ, i siarod pratestantaŭ, i siarod unijataŭ. Pravasłaŭnaje vieravyznańnie zachoŭvałasia adnosna šyroka siarod drobnaj šlachty i miaščanstva. U pieršyja dziesiacihodździ paśla unii jaho praciahvali prytrymlivacca i niekatoryja mahnaty, ale paźniej ich naščadki pierajšli ŭ katalictva.
Rusinskaja histaryčnaja śviadomaść była stračana nie kančatkova: niechta ž uvieś čas zamaŭlaŭ i zachoŭvaŭ letapisnyja zvody nakštałt vyšejzhadanych Supraslskaha i Nikifaraŭskaha. Ale jana praktyčna nie prajaŭlałasia bolš u aktualnym litaraturnym dyskursie.
Darečy, šmat paciarpieŭ u pracesie pałanizacyi i lićvinski histaryčny mif, jaki ŭ adukavanych palakaŭ vyklikaŭ tolki kpiny. Jon taksama nie źnik całkam, ale byŭ vycisnuty na ŭzbočynu. Na źmienu pryjšli bolš aktualnyja ŭ novych umovach idejnyja kancepty nakštałt sarmatyzmu, jaki dazvalaŭ adčuvać histaryčnaje adzinstva z tymi ž palakami.
Adzinstva palityčnaj elity VKŁ, dasiahnutaje za košt źniknieńnia suvierennaj dziaržavy, nie vyrašyła ŭsie prablemy mižetničnych stasunkaŭ. U peŭnaj stupieni jano pryviało da abvastreńnia sacyjalnaha ŭ svajoj asnovie procistajańnia pamiž panami i sialanami, dadaŭšy jamu dadatkovaje adcieńnie: pan, aprača inšaha, usprymaŭsia jak «lach», nośbit čužoj kultury. Nieŭzabavie hety akcent vyrazna prahučaŭ u kazackich vojnach na Ukrainie, jakija zakranuli i Biełaruś.
Adzinym niesumniennym pośpiecham lićvinskaha asimilacyjnaha prajekta stała toje, što dla vyznačeńnia samanazvy novaj polskamoŭnaj supolnaści zamacavałasia słova «lićvin». Tak z taho času nazyvali siabie, u adroźnieńnie ad karennych palakaŭ, pradstaŭniki šlachieckaj «palityčnaj nacyi» VKŁ.
U takim sensie lićvinami adčuvali siabie ŭ XVII—XVIII stahodździach daŭno pieramiašanyja pa kryvi naščadki Rurykavičaŭ i Hiedyminavičaŭ, połackich i žamojckich bajar. Hetaja tradycyja dažyła da XIX stahodździa, kali svaje lićvinskija karani nie raz padkreślivali (usio na toj ža polskaj movie!) i paet Adam Mickievič, i daśledčyk Adam Kirkor, daŭšy padstavy dla siońniašnich sprob pradstavić histaryčnych lićvinaŭ adzinymi prodkami biełarusaŭ.
