Valeryjan Pratasievič paśpieŭ pieršy. 450 hod tamu pačałosia stvareńnie Vilenskaha ŭniviersiteta
Tady, u druhoj pałovie XVI stahodździa, vyrašałasia, chto pieršym arhanizuje ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim vyšejšuju adukacyju, — kataliki ci pratestanty. Ad hetaha zaležała, u jakim rečyščy budzie dalej raźvivacca dziaržava. Pieršymi paśpieli kataliki — ź biełarusam Valeryjanam Pratasievičam na čale, piša Aleś Bieły.
Fundatarski partret Valeryjana Pratasieviča z nahody zasnavańnia Vilenskaha kalehiuma ŭ 1570 hodzie. Wikimedia Commons.
Postać vilenskaha biskupa Valeryjana Pratasieviča zastajecca ŭ našaj histaryjahrafii, a asabliva ŭ papularnaj litaratury, krychu ŭ ciani. Jon nie napisaŭ značnych litaraturnych abo publicystyčnych tvoraŭ, jakija zachavali b svajo značeńnie da siońnia, nie prasłaviŭsia jak vialiki budaŭnik abo refarmatar haspadarki, ci tym bolš jak vajar. Ale hałoŭnaja zasłuha jahonaha žyćcia — stvareńnie Vilenskaha ŭniviersiteta — nastolki značnaja ŭ našaj intelektualnaj historyi, što ŭ peŭnaj stupieni dazvalaje stavić imia Valeryjana Pratasieviča niedzie pobač ź imionami Francyska Skaryny i Lva Sapiehi.
Šlachcič z Rusi Biełaj
Valeryjan Pratasievič naradziŭsia niedzie ŭ pramiežku 1505—1510 hadoŭ u nievialičkim radavym majontku Šuškava kala miastečka Krajsk (na terytoryi sučasnaha Łahojskaha rajona). Časam jaho proźvišča možna sustreć u formie Pratasievič-Šuškoŭski. Pachodžańnie rodu nie da kanca vyśvietlenaje, jamu prypisvajuć i litoŭskija, i łathalskija karani. Ale jak by tam ni było spačatku, vyhladaje, što na momant naradžeńnia Valeryjana Pratasievičy byli ŭžo rusinami. Prynamsi, jak takoha Valeryjana Pratasieviča ŭsprymajuć u ciapierašniaj polskaj i litoŭskaj histaryjahrafii, i zdajecca, što jon byŭ im i dla sučaśnikaŭ.
«A Valeryjan kim byŭ?» — «Ja kazaŭ, što šlachcičam z Rusi Biełaj», — tak u razmovie z karalom Žyhimontam III Vazam u 1592 hodzie nazvaŭ jaho dziaržaŭny dziejač VKŁ Hieranim (Jaraš) Vałovič. Ale ci sam Valeryjan, ci jašče jahony baćka pierajšli z pravasłaŭja, jakoje vyznavali spačatku, u katalickuju vieru.
Nieviadoma, dzie Valeryjan Pratasievič atrymaŭ dobruju adukacyju i ŭ jaki momant byŭ vyśviečany ŭ ksiandzy. Jość, adnak, źviestki, što na pačatku 1530-ch pa pratekcyi žamojckaha starasty Stanisłava Kiezhajły jaho pryniali na słužbu da karalevy Bony, i chutka Pratasievič uvajšoŭ da jaje ŭ davier jak zdolny administratar. U 1532—1544 hadach jon byŭ užo pisaram vielikakniažackaj kancylaryi i kiravaŭ majontkami Bony na terytoryi VKŁ. U hety čas jon žyŭ hałoŭnym čynam u Vilni, vyjazdžajučy čas ad času na karaleŭski dvor u Krakaŭ dla spravazdač.
Viernaść intaresam Bony ŭpłyvała na davoli chutkuju karjeru. U 1533-m Pratasievič staŭ žamojckim kanonikam (členam rady pry jepiskapskaj kafiedry, jakaja zvałasia kapitułam), u 1537-m — vilenskim kanonikam, kala 1544—1545 hadoŭ — dekanam Vilenskaha kapituła.
A ŭ 1544 hodzie, kali spadkajemca trona, syn Bony Žyhimont Aŭhust pačaŭ kiravać Litvoj amal samastojna, Valeryjana Pratasieviča pryznačyli vialikim litoŭskim pisaram i sakratarom vialikaha kniazia. Jon adznačaŭsia vydatnym viedańniem mienavita «ruskaj» kancylaryi VKŁ, korpusa jaje dakumientaŭ, razumieńniem ich praktyčnaha sensu i suviazi z haspadarčym žyćciom.
U dadatak da hetych dziaržaŭnych abaviazkaŭ pavialičylisia i ŭłasna duchoŭnyja, bo ŭ 1547 hodzie Valeryjan Pratasievič staŭ łuckim biskupam, a praz 9 hod — vilenskim, heta značyć hałoŭnym biskupam siarod usich, jakija ŭvohule byli ŭ VKŁ.
Vakoł adny pratestanty
U momant, kali Pratasievič zaniaŭ vilenskuju kafiedru, stanovišča katalickaj relihii jak dziaržaŭnaj było pad pytańniem. Bolšaść parafij akurat tady pierajšła pad kantrol pratestantaŭ. Katalicyzm utrymlivaŭsia tolki ŭ asiarodździ troch biskupskich kuryj i ŭ niekalkich parafijach, jakija znachodzilisia pad patranažam vialikaha kniazia. Tahačasny niefarmalny lidar polskich katalikoŭ Stanisłaŭ Chozij skardziŭsia ŭ 1555 hodzie, što ŭ Polšču pratestantyzm prychodzić nie stolki z Zachadu, kolki ź Litvy.
Miemaryjalnaja doška ŭ pamiać Valeryjana Pratasieviča ŭ Vialikim dvary Vilenskaha ŭniviersiteta. Wikimedia Cammons.
Papiaredni vilenski biskup Pavieł Halšanski ničoha nie moh zrabić pratestantam, bo ich padtrymlivali vilenski vajavoda Mikałaj Radzivił Čorny i bolšaść inšych vajavodaŭ i kaštalanaŭ. Radziviły i inšyja bujnyja mahnackija rody rašuča padtrymlivali Refarmacyju, raźličvajučy ź jaje dapamohaj damahčysia svajho daminavańnia ŭ VKŁ i zaadno ŭzmacnieńnia niezaležnaści Vialikaha Kniastva ad Polščy.
Mnohija pravasłaŭnyja taksama pierachodzili ŭ kalvinizm abo inšyja pratestanckija płyni, bo bačyli ŭ hetym šaniec emansipacyi dla rusinaŭ u litoŭskakatalickaj pa svaim charaktary dziaržavie. Ale zaciatyja relihijnyja sprečki istotna asłablali VKŁ, što nieŭzabavie prajavicca ŭ sieryi vajennych niaŭdač u Inflanckaj vajnie i stracie stratehična važnaha Połacka.
Choć u momant zaniaćcia vilenskaj kafiedry na Pratasieviča ŭskładalisia vialikija spadziavańni pa spynieńni Refarmacyi, jon doŭhi čas ich nie spraŭdžvaŭ. Vyhladaje, što jon byŭ davoli miakkim i humannym čałaviekam, nie nadta schilnym da hvałtu. Ź inšaha boku, i techničnych mahčymaściaŭ užyć hvałt u dačynieńni da pratestantaŭ u jahonych rukach nie było. Refarmacyja raspaŭsiudžvałasia praź pisanaje i drukavanaje słova, zavajoŭvajučy sercy bolš blizkaj tahačasnamu čałavieku arhumientacyjaj. Spynić jaje moh nie tak hvałt, prychilnikaŭ jakoha amal nie było i siarod samich katalikoŭ, jak pradumanaja i talenavitaja kontrarhumientacyja. Apielacyja ŭ tym liku da emacyjnaha, pačućciovaha boku čałaviečaj śviadomaści. I sistematyčnaja adukacyja, pieradusim duchoŭnych asob, ale taksama i cyvilnych, u patrebnym Kaściołu duchu.
A ŭnifikavanaj i razhornutaj sistemy adukacyi na toj momant nie było ni ŭ katalikoŭ, ni ŭ pratestantaŭ. Navat sistemy duchoŭnych sieminaryj nie isnavała, jak i abaviazkovaha standartu viedaŭ, patrebnych dla vyśviačeńnia na śviatara.
Patrebu ŭ cyvilnaj vyšejšaj adukacyi zadavalniaŭ u rehijonie Krakaŭski ŭniviersitet, ale jon byŭ daloka i dazvolić sabie navučańnie ŭ im mahli tolki vychadcy ź vielmi zamožnych siemjaŭ.
Spravy dziaržaŭnyja
Tym časam ź Jeŭropy dachodzili źviestki pra značnyja pośpiechi jezuitaŭ u spravie adukacyi i kontrprapahandy. Pieršyja sproby naładzić ź imi kantakty Pratasievič zrabiŭ jašče ŭ 1553 hodzie na pasadzie łuckaha biskupa. Tady jon źviartaŭsia da papskaha nuncyja Džavani Frančeska Kamiendone z prośbaj paspryjać zaprašeńniu jezuitaŭ u VKŁ. Ale, vidać, byŭ niedastatkova nastojlivym u hetych prośbach, bo ničoha nie dabiŭsia. Ź inšaha boku, mahčyma, što dla takoha kroku tady nie była padrychtavanaja hleba ŭ samoj krainie. Chto musiŭ dać zaprošanym jezuitam harantyi abarony i patrebnyja resursy?
Da taho ž zaniataść dziaržaŭnymi spravami, jakoj Pratasieviča pastajanna paprakaŭ vilenski kapituł, nie davała skancentravacca na spravach relihijnych (i adukacyjnych u tym liku). Adnym z najbolš zatratnych pa časie abaviazkaŭ byŭ udzieł u padrychtoŭcy druhoj redakcyi Statuta VKŁ, što byŭ uviedzieny ŭ dziejańnie ŭ 1566 hodzie. Heta, u svaju čarhu, praduhledžvała i detalovyja pieramovy z pradstaŭnikami pravasłaŭnaj šlachty pa ŭraŭnoŭvańni pravoŭ.
Vialiki dvor Vilenskaha ŭniviersiteta i kaścioł Śviatych Janaŭ (tak jon da taho času staŭ nazyvacca, u honar adrazu Jana Chryściciela i Jana Jevanhielista). Malunak ź Vilenskaha alboma Jana Kazimira Vilčynskaha, 1850 hod.
Z zachopam Połacka Maskovijaj u 1563 hodzie i pahrozaj stracić usiu histaryčnuju Ruś aktualnaść hetaj pracy rezka ŭzrasła. Tamu Vilenski pryvilej 1563 hoda, jaki zaćviardžaŭ vieraciarpimaść, i Bielski pryvilej 1564 hoda, jaki istotna pašyraŭ palityčnyja pravy šarahovaj šlachty, u padrychtoŭcy jakich Pratasievič braŭ aktyŭny ŭdzieł, faktyčna vyratavali dziaržavu ad raspadu. Cikava, što ŭ hety momant u składzie panoŭrady (najvyšejšy kalehijalny orhan dziaržaŭnaj ułady ŭ VKŁ) katalikami byli tolki jon i žamojcki biskup Jan Damanoŭski. Usie astatnija vajavody i kaštalany byli pratestantami, pryčym amal pałova ź ich — niadaŭnimi vychadcami z pravasłaŭja.
Vialikuju rolu vilenski biskup adyhraŭ i ŭ padrychtoŭcy Lublinskaj unii 1569 hoda (hł. pra jaje artykuł Uładzimira Padalinskaha ŭ № 6/2019 «Našaj historyi»). Choć mnohija sučasnyja patryjoty ličać jaje «dziaržaŭnaj zdradaj», na toj momant joj naŭrad ci była asablivaja alternatyva, bo biez dapamohi Polščy adbicca ad pahrozy z uschodu nie było nijakaj mahčymaści.
A Pratasievič vystupaŭ mienavita za fiederatyŭny ład Rečy Paspalitaj, nie za pahłynańnie Polščaj. I ŭ dalejšym jon nie raz uzdymaŭ hołas za zachavańnie tych atrybutaŭ litoŭskaj dziaržaŭnaści, jakija unijaj harantavalisia.
Tamu simvalična, što jon prysutničaje na słavutaj karcinie Jana Matejki «Lublinskaja unija», napisanaj u 1869 hodzie da 300hodździa hetaj epachalnaj padziei (hetaje vielizarnaje pałatno ekspanujecca ŭ Lublinie, a ŭ № 6/2019 «Našaj historyi» byŭ zrobleny jaho razbor). Praŭda, na karcinie šmat niedakładnaściaŭ. Pratasievič, choć i šmat vysiłkaŭ prykłaŭ dla unii i byŭ jaje pierakananym prychilnikam i nadalej, na samim jaje zaklučeńni nie prysutničaŭ praz kiepski stan zdaroŭja.
A na karcinie volaj Matejki jon siadzić u fateli na piarednim płanie źleva, u ciomnabłakitnaj vopratcy, i hatovy, zdajecca, ad uzrušeńnia voś-voś padskočyć. Ale hetaja niedakładnaść jašče nie samaja značnaja: viadomy pratestancki dziejač Jan Łaski, jaki Pratasieviča na karcinie padtrymlivaje i suciašaje, uvohule pamior za 9 hadoŭ da tych padziej. Mahčyma, Matejka ŭklučyŭ jaho ŭ kampazicyju, kab prailustravać słavutuju jahiełonaŭskuju vieraciarpimaść.
Valeryjan Pratasievič (na piarednim płanie — u kreśle źleva) na karcinie Jana Matejki «Lublinskaja unija 1569 hoda». Praŭda, nasamreč biskupa na padpisańni dakumienta nie było: jon tady chvareŭ. Wikimedia Commons.
Jezuity jeduć
Unija była kalektyŭnym rašeńniem dziaržaŭnych elit VKŁ i Polščy. A voś stvareńnie ŭ Vilni jezuickaha kalehiuma, jaki vielmi chutka vyras va ŭniviersitet, — piersanalnaja zasłuha Pratasieviča.
Padrychtoŭka da adkryćcia navučalnaj ustanovy pačałasia ŭ 1563 hodzie, kali vilenski biskup źviazaŭsia z kiraŭnikami jezuitaŭ Aŭstryjskaj pravincyi, jakija kiravali členami hetaha ordena ŭ Polščy.
Vilenski biskup vielmi bajaŭsia paśpiachovaha vykanańnia zaviaščańnia Mikałaja Radziviła Čornaha, zhodna ź jakim vydzialalisia vialikija srodki na zasnavańnie refarmackaj škoły ŭzroŭniu kalehiuma. U niejkim sensie ad taho, chto stvoryć kalehium raniej, zaležała budučaja relihijnaja i cyvilizacyjnaja prynaležnaść dziaržavy. Aproč taho, kankurencyju składaŭ luteranski ŭniviersitet u Kionihśbierhu. Mnohija maładyja lićviny i navat rusiny vyjazdžali tudy na vučobu, paśla čaho mnohija ź ich źmianiali relihiju abo i zusim nie viartalisia dadomu.
Choć i marudna, ale jezuity, jakich na toj momant i ŭ Polščy była ŭsiaho žmieńka, pačali rychtavać kadry budučych vykładčykaŭ Vilenskaha kalehiuma. U 1568 hodzie abiacańnie stvaryć kalehium, jakoha čakali pieradavyja pradstaŭniki ŭsich kanfiesij, prahučała jak karaleŭskaje słova ad Žyhimonta Aŭhusta na haradzienskim sojmie. Praŭda, karol (hł. pra jaho artykuł Andreja Skurko ŭ № 2/2020 «Našaj historyi») nie naležaŭ da tych ludziej, jakija ćviorda trymajuć abiacańni i prykładajuć vialikija vysiłki ŭ składanych prajektach. Tamu ŭ dziaržaŭnym skarbie dla hetaj spravy hrošaj nie znachodziłasia.
Ale Pratasievič za hady znachodžańnia na vysokich pasadach nazapasiŭ istotnyja asabistyja srodki, jakija jamu ŭsio adno nie było kamu pakinuć u spadčynu: katalickija śviatary siamji zakładać nie majuć prava. A tut jakraz nadyšoŭ momant dziejničać rašuča.
Biskup kupiŭ dla budučaha kalehiuma kamienny dom u Vilni, kala kaścioła Śviatoha Jana, i zaprasiŭ jezuitaŭ z Branieva na poŭnačy Polščy, dzie tyja z 1564 hoda paśpieli stvaryć vialiki adukacyjny asiarodak. Pieršyja z budučych vykładčykaŭ prybyli ŭ stalicu VKŁ u vieraśni 1569-ha. Istotnaje značeńnie mieła abvieščanaja dla ich Pratasievičam pierśpiektyva misijanierskaj pracy pa naviartańni ŭ katalicyzm Maskoŭskaj dziaržavy, Šviecyi i Livonii, bazaj dla čaho musiła stać Vilnia.
Pratestanty, jakija paraniejšamu viali rej u stalicy, nie chacieli puskać u jaje jezuitaŭ, i biskupu Valeryjanu daviałosia sustrakać ich i pravodzić z uzbrojenym kanvojem. I ŭ dalejšym jon nie skupiŭsia va ŭkładańniach: aproč vialikaha budynka dla zaniatkaŭ, byŭ nabyty i dom pad kanvikt (internat) dla studentaŭ. Dla zabieśpiačeńnia finansavych patreb navučalnaj ustanovy Pratasievič padaryŭ jezuitam niekalki falvarkaŭ i viosak kala Lidy, Trokaŭ, miastečak Majšahoła i Šyrvinty (na terytoryi siońniašniaj Litvy). A jašče praz hod, u 1571-m, jon pierakanaŭ Žyhimonta Aŭhusta pieradać jezuitam vilenski kaścioł Śviatoha Jana, los jakoha z hetaha času staŭ tryvała źviazany z budučym univiersitetam.
Elehantnaja pieramoha
Pieršyja probnyja zaniatki ŭ jašče tolki škole adbylisia ŭ mai 1570-ha. A 18 lipienia 1570 hoda adbyłasia ŭračystaja cyrymonija pryniaćcia jezuitami fundacyi. 25 lipienia Valeryjan Pratasievič źviarnuŭsia da viernikaŭ Vilenskaj dyjacezii i ŭsiaho VKŁ z pastyrskim pasłańniem, u jakim aficyjna infarmavaŭ ab adkryćci jezuickaj škoły ŭ Vilni, abjaŭlaŭ pra pačatak zaniatkaŭ i zaprašaŭ šlachtu dasyłać svaich synoŭ na navučańnie.
Užo ŭ kastryčniku pačaŭsia pieršy navučalny hod dla trochi bolš jak sotni studentaŭ. Navučalnaja prahrama bazavałasia na tradycyjnych, jašče siaredniaviečnych, tryviumie i kvadryviumie. U 1572-m u kalehiumie było ŭžo kala 200 vučniaŭ.
U 2018 hodzie ŭ Bielsku na Padlaššy (Polšča) pa inicyjatyvie miascovaj biełaruskaj hramady paŭstaŭ pomnik Vialikamu sojmu 1564 hoda (aŭtar — narodny majstar z našaha Kamianca Anatol Turkoŭ).U kalektyŭnym raznym partrecie klučavych asob hetaj važnaj padziei prysutničaje i postać Valeryjana Pratasieviča (u vysokaj biskupskaj tyjary). Fota Jaceka Prakapiuka.
U momant adkryćcia Vilenski jezuicki kalehium byŭ usiaho tolki trecim va ŭsioj Rečy Paspalitaj (paśla Branieva i Pułtuska). A da siaredziny XVIII stahodździa ŭ adnoj tolki sučasnaj Biełarusi ich było ŭžo 16 (i jašče z paŭtuzina pijarskich). Usie jany vyraśli ź vilenskich karanioŭ.
Atrymaŭšy takuju bazu dla Kontrrefarmacyi, Pratasievič pajšoŭ u rašučaje nastupleńnie na pratestantaŭ. U 1570-ia jon pierakanaŭ pierajści nazad u katalicyzm bolšaść mahnataŭ z rodu Radziviłaŭ, a syna Mikałaja Radziviła Čornaha Juryja ŭ 1574 hodzie ŭziaŭ sabie namieśnikam — paśla śmierci Pratasieviča jon zojmie jahonuju pasadu.
U 1577 hodzie biskup zabłakavaŭ sprobu arhanizacyi ŭ Vilni pratestanckaj siaredniaj škoły.
Novy karol Stefan Batoryj, sam hadavaniec jezuitaŭ, byŭ u značna bolšaj stupieni na baku Pratasieviča, čym Žyhimont Aŭhust. 7 lipienia 1578 hoda vyjšaŭ karaleŭski pryvilej na pieraŭtvareńnie kalehiuma ŭ akademiju z pravami ŭniviersiteta. Pryvilej zraŭniaŭ novazasnavanuju akademiju z Krakaŭskim univiersitetam u pravie prysvajeńnia vučonych stupieniaŭ u halinach fiłasofii, teałohii i svabodnych navuk. A voś stupieni ŭ halinach miedycyny i prava usio ž taki zareziervavali za Krakavam. Ź ciaham času, praŭda, hetyja abmiežavańni taksama buduć pieraadolenyja, i pierad padziełami Rečy Paspalitaj miedycynski fakultet Vilenskaj vyšejšaj škoły budzie ličycca najlepšym va ŭsioj kanfiederacyi.
Pryvilej Batoryja byŭ aficyjna paćvierdžany papam Hryhoryjem CHIII u kastryčniku 1579 hoda. Novaja vyšejšaja navučalnaja ŭstanova atrymała nazvu «Akademija i ŭniviersitet Vilenski Tavarystva Jezusa» (Academia et Universitas Vilnensis Societatis Jesu — na łacinie). Aktam ad 25 žniŭnia 1578 hoda Valeryjan Pratasievič paćvierdziŭ usie svaje papiarednija fundušy Vilenskaj akademii, dałučyŭšy da ich novyja. Zasnavaŭ bursu dla pražyvańnia biednych studentaŭ, nazvanuju ŭ jahony honar «Valeryjanaŭskaj». A pierad śmierciu jon zaviaščaŭ univiersitetu svaju bahatuju biblijateku i 2 500 złotych na patreby kafiedralnaha chrama. Pamior Pratasievič 31 śniežnia 1579 hoda — usiaho praź niekalki miesiacaŭ paśla pačatku pieršaha navučalnaha hoda va ŭniviersitecie.
Značeńnie Vilenskaha ŭniviersiteta ŭ historyi Litvy i Biełarusi ciažka pieraacanić. Na praciahu mnohich stahodździaŭ jon byŭ hałoŭnym ahmieniem našaj humanitarnaj kultury i pravavoj tradycyi, kuźniaj dziaržaŭnych kadraŭ. Navat paśla dałučeńnia da Rasijskaj impieryi jon zaznaŭ karotki pieryjad roskvitu (1815—1830), daŭšy pačatak ramantyzmu ŭ polskaj litaratury, vychavaŭšy sotni słavutych vypusknikoŭ, viadomych ci nie na ŭsich kantynientach.
Navat paśla varvarskaha skasavańnia Mikałajem I pamiać pra ŭniviersitet i jahonyja tradycyi praciahvała žyć i natchniać usio novyja pakaleńni patryjotaŭ jak Rečy Paspalitaj, tak z peŭnaha momantu i Litvy, i Biełarusi. Jaho paśpieli skončyć, naprykład, vučony-słavist Michał Babroŭski (hł. pra jaho padrabiaźniej u artykule Paŭła Cieraškoviča «Padlašanie, jakija abudzili biełarusaŭ» u № 3/2018 «Našaj historyi»), paet i falkłaryst Jan Čačot, mnohija inšyja pradstaŭniki pieršaj chvali biełaruskaha adradžeńnia XIX stahodździa.
U asiarodździ vykładčykaŭ i vypusknikoŭ Vilenskaha ŭniviersiteta pačatku XIX stahodździa źjaviŭsia i sam termin «Biełaruś» u ciapierašniaj formie. Adnak ci šmat ludziej u Biełarusi, pieradusim u sistemie adukacyi, uśviedamlajuć kałasalnuju rolu hetaj ustanovy ŭ historyi našaj krainy? Mnie padajecca, što nie. Voś tamu i postać Valeryjana Pratasieviča, u adroźnieńnie ad susiednich litoŭcaŭ, dahetul nie pryciahvała vialikaj uvahi biełarusaŭ.
