Jak Pancielajmon Panamarenka zadumaŭ stvaryć Biełaruskuju armiju
Pra niekalki niaŭdałych sprob stvaryć ułasnyja ŭzbrojenyja siły Biełarusi padčas Druhoj suśvietnaj vajny piša vajenny historyk Vital Čyrvinski.
Prapanova ściaha dla płanavanaj 6-j strałkovaj dyvizii imia Kastusia Kalinoŭskaha. Histaryčnaja rekanstrukcyja. Mastak Viktar Lachar.
7 žniŭnia 1942 hoda. Na saviecka-hiermanskim froncie iduć žorstkija abarončyja bai savieckich vojskaŭ. Źjavilisia i pieršyja achviary zaharadžalnych atradaŭ, štrafnych rot i bataljonaŭ — za tydzień da taho vyjšaŭ zahad № 227 «Ni kroku nazad!». Niahledziačy na heta, vojski viermachta (6-ja palavaja armija Frydrycha Paŭlusa i 4-ja tankavaja armija Hiermana Hota) užo za 30 kiłamietraŭ ad Stalinhrada. Niamieckaja hrupa armij «A» jašče bolš prasunułasia na Kaŭkazie.
Dakładnaja Stalinu
A ŭ maskoŭskim Kramli pierad Iosifam Stalinym lažyć stosik saščeplenych pamiž saboj papier. Na tytulnym arkušy — mašynapisnaja nazva: «Dziaržaŭny kamitet abarony. Pastanova ab farmiravańni biełaruskich armij». Dalej idzie hruntoŭnaja — ź ličbami i datami, kankretnymi prapazicyjami, — padpisanaja kiraŭnikom CK KP(b) Biełarusi Pancielajmonam Panamarenkam dakładnaja zapiska z prapanovaj sfarmiravać dźvie nacyjanalnyja biełaruskija armii, jakija ŭžo paśla troch-čatyroch miesiacaŭ padrychtoŭki možna nakiravać na samyja składanyja ŭčastki frontu.
«Takija armii, skamplektavanyja ź biełarusaŭ, ludziej, jakija nienavidziać niemcaŭ, jakija prahnuć pomsty, buduć armijami vieličeznaha nastupalnaha paryvu i ŭdarnaj mocy. Hetyja armii ŭsimi pamknieńniami buduć nakiravanyja na zachad, na vyzvaleńnie rodnych miaścin. Pry vyzvaleńni choć by častki Biełarusi armii buduć mieć vielizarnuju krynicu papaŭnieńnia samaj vysokaj jakaści», — zapeŭnivała Stalina Panamarenkava dakładnaja.
Sakretny biełaruski pierapis
Stalin moža pierakanacca — kali paličyć patrebnym pahłybicca ŭ papiery, — što vykanaŭcy prajekta pastanovy ab farmiravańni biełaruskich armij zrabili tytaničnuju papiarovuju pracu.
U pieršuju čarhu jany vyjavili vajskoŭcaŭ-biełarusaŭ, jakija zajmali vysokija kamandnyja i štabnyja pasady. Arhanizacyjnym jadrom dźviuch biełaruskich armij (ahulnaj kolkaściu 154 tysiačy čałaviek) prapanoŭvali zrabić 20 tysiač bajcoŭ-biełarusaŭ ź piaci strałkovych dyvizij (155-j, 5-j, 121-j, 33-j i 1-j hvardziejskaj), jakija da vajny raźmiaščalisia ŭ Zachodniaj asobaj vajskovaj akruzie i kamplektavalisia zbolšaha miascovymi žycharami.
40 tysiač vajskoŭcaŭ-biełarusaŭ płanavałasia sabrać ź inšych čaściej i złučeńniaŭ Čyrvonaj armii, u tym liku frantavych. Naličyli 3 tysiačy biełarusaŭ siarod kursantaŭ vajskovych škoł. 12 tysiač vyjavili va ŭnutranych vojskach NKVD, milicyi i pahranvojskach. Taksama dla mabilizacyi asobna vyznačyli žančyn-biełarusak (4 tysiačy). Dadatkova adabrali 29 tysiač čałaviek siarod tych, chto pracavaŭ na pradpryjemstvach narodnaj haspadarki za Urałam. Pad ružžo źbiralisia pastavić i 4 tysiačy biełaruskich partyjnych dy kamsamolskich aktyvistaŭ sa «śpisu reziervu CK KP(b)B, SNK BSSR i CK ŁKSMB».
Dapoŭnić šerahi dźviuch nacyjanalnych armij prapanoŭvałasia biełaruskimi partyzanami, jakich mierkavali apieratyŭna pierakinuć praz Suražskija varoty na Viciebščynie (40-kiłamietrovy prałom linii saviecka-hiermanskaha frontu, što ŭtvaryŭsia ŭ lutym 1942 hoda pamiž Vialižam i Uśviatami).
Vidavočna, što biełaruskaje respublikanskaje kiraŭnictva vałodała infarmacyjaj usiesajuznaha maštabu, vyznačyŭšy patencyjnuju kolkaść biełarusaŭ, jakija na hety momant znachodzilisia na volnaj ad niamieckich akupantaŭ terytoryi. Za dva-try miesiacy, pry strohaj sakretnaści mety hetaha mierapryjemstva, jano praviało svojeasablivy pierapis tych biełarusaŭ (780 tysiač), jakija ŭ vyniku vajny vymušana pakinuli rodnuju ziamlu i raścierušylisia pa savieckaj krainie ad Maskvy da Sachalina.
Palavaja forma adzieńnia bajcoŭ Biełaruskaj asobaj armii. Histaryčnaja rekanstrukcyja. Mastak Viktar Lachar.
«Ty kolki zabiŭ?»
A kali raptam Stalin zasumuje, razhladajučy suchija ličby, jon moža adharnuć prajekt na arkuš ź ideałahičnymi ŭstanoŭkami dla biełaruskich bajcoŭ i kamandziraŭ, pra jakija aŭtary taksama pakłapacilisia: «armija mściŭcaŭ-biełarusaŭ», «armija vychoŭvajecca ŭ duchu absalutnaj pahardy da śmierci»; zamiest statutnaha pryvitańnia «Zdravija žiełaju!» — «Śmierć fašystam!», a ŭ adkaz pavinna hučać: «Śmierć!».
«Armija pavinna być całkam infarmavana pra ŭsio toje, što ździejśniena akupantami na terytoryi Biełarusi. Fakty niečuvanaha teroru, represij, spaleńnie haradoŭ i viosak, źniščeńnie nacyjanalnaj kultury, fizičnaje vyniščeńnie vielizarnaj kolkaści biełarusaŭ, razbureńnie pramysłovaści, dziki hvałt nad žančynami i dziaŭčatami… — usio heta bajcy Biełaruskaj asobaj armii pavinny viedać padrabiazna na kankretnych faktach…— usio heta pavinna być nakiravana na toje, kab uzmacnić u bajca pačućcio nianaviści, zrabić jaho nakiravanym, niepahasnym».
Usia armija i kožny bajec pavinny byli ličyć, kolki niemcaŭ jany zabili. Aŭtary prajekta pastanovy vieryli, što ŭrešcie sałdaty-biełarusy navat asabistyja razmovy buduć pačynać z pytańnia: «Ty kolki zabiŭ?».
Takim čynam, prajekt pierakanaŭčy i pryvablivy.
Voś tolki Stalin jaho nie padpisvaje. Choć i nie zusim zrazaje, a tolki viartaje na dapracoŭku.
Druhaja sproba
14 kastryčnika 1942 hoda. Na Stalinhradskim kirunku dzień samych žorstkich bajoŭ za ŭvieś pieryjad abarony Stalinhrada. Ranicaj paśla mahutnaj artyleryjskaj i avijacyjnaj padrychtoŭki na napramku hałoŭnaha ŭdaru (učastak pa froncie ŭ 5 km) pierajšli ŭ nastupleńnie piać niamieckich dyvizij. Da viečara praciŭnik prarvaŭsia da Vołhi, ale z-za vialikich strat vymušany pierajści da stratehičnaj abarony.
U taki važny dzień pieršy sakratar CK KP(b)B Pancielajmon Panamarenka turbuje «tavaryša Stalina I. V.» čarhovaj dakładnoj zapiskaj: «Prašu zaćvierdzić pradstaŭleny prajekt pastanovy Dziaržaŭnaha kamiteta abarony ab arhanizacyi Biełaruskaj armii i ab naźvie dyvizij i pałkoŭ zhodna ź pieralikam».
Apietyty biełaruskaha kiraŭnictva źmienšylisia ŭdvaja. Ciapier jano prapanoŭvała sfarmiravać tolki adnu armiju ahulnaj kolkaściu 84 tysiačy čałaviek. Ale zastaŭsia ŭpor na toje, što hetaja vajskovaja adzinka stanie «armijaj žaleznaj dyscypliny, jakaja nie viedaje strachu pierad voraham».
Svaje nazvy
Kožny połk i dyvizija hetaj armii pavinny mieć svaje admysłovyja bajavyja ściahi. «Koler čyrvony, u pravym kucie łozunh: «Śmierć niamieckim akupantam, svabodu Biełarusi!», pa centry numar čaści i prysvojenaje najmieńnie, u levym kucie hierb Biełaruskaj SSR… Dla ŭsiaho asabovaha składu armii ŭvodzicca narukaŭny abo nahrudny znak-emblema i ŭnosicca peŭnaje adroźnieńnie ŭ formu, jakoje adroźnivaje armiju, dyvizii i pałki… Armija maje svoj tradycyjny marš. Kožnaja dyvizija — svaju tradycyjnuju pieśniu… Armiejskaja hazieta — štodzionnaja. Vydajecca na biełaruskaj i ruskaj movach».
Nahrudny znak, jaki płanavaŭsia dla sałdat Biełaruskaj armii. Na im napisana: «Śmierć niamieckim akupantam, svabodu Biełarusi!». Histaryčnaja rekanstrukcyja. Mastak Viktar Lachar.
Pałki pavinny atrymać nazvy biełaruskich haradoŭ (Minski, Słucki, Viciebski, Połacki, Homielski, Paleski, Turaŭski, Mahiloŭski, Biełastocki, Hrodzienski, Navahrudski i inšyja), a strałkovyja dyvizii — imiony biełaruskich hierojaŭ, u pieravažnaj bolšaści savieckich: Siarhieja Hrycaŭca, Lva Davatara, Mikałaja Hasteły, Cichana Bumažkova, Fieadosija Smalačkova. Ale taksama — Kastusia Kalinoŭskaha.
Palityčnuju rabotu ŭ biełaruskaj armii mierkavałasia pravodzić siłami miascovych partyjnych i savieckich rabotnikaŭ pad niepasrednym kiraŭnictvam CK KP(b)B.
Stalina znoŭ namahajucca pierakanać, što biełarusam varta davierycca i jany nie padviaduć. Lahuć kaśćmi.
Ale «ajca narodaŭ» znoŭ niešta spyniaje. Paŭtorny prajekt Panamarenki pra stvareńnie Biełaruskaj armii taksama zastajecca biez stanoŭčaj rezalucyi.
Prajekt Panamarenki
Kali pytańni pryčyn uźniknieńnia samoj idei stvareńnia Biełaruskaj armii, taksama jak i imiony jaje mahčymych inicyjataraŭ, jašče patrabujuć dadatkovaha vyvučeńnia, to imia hałoŭnaha vykanaŭcy i ruchavika hetaha prajekta viadomaje — Pancielajmon Panamarenka.
U kancy 1980-ch hadoŭ u schoviščach tahačasnaha partyjnaha archiva (ciapier u składzie Nacyjanalnaha archiva Respubliki Biełaruś) navukoŭcy adšukali čarnaviki «žnivieńskaj» i «kastryčnickaj» dakładnych dla Stalina. Ruka Panamarenki pakinuła šmatlikija ślady pracy nad imi. Kryžyki, ptušački, strełački, zakreślivańni i vypraŭleńni tekstu, śpisy imionaŭ i proźviščaŭ, jakija pisalisia pa pamiaci, tamu nie zaŭsiody dakładna.
Rukapisny śpis hienierałaŭ-biełarusaŭ, składzieny Pancielajmonam Panamarenkam. Fota Vitala Čyrvinskaha.
Sabranyja dakumienty abjadnali ŭ spravu pad nazvaj «Materyjały pa pytańni stvareńnia Biełaruskaj armii» i namahańniami biełaruskich historykaŭ uviali ŭ navukovy zvarot. Nieaficyjna ž temu prazvali «prajektam Panamarenki». Vierahodna, jon hetaha zasłužyŭ. Mienavita Panamarenka ryzykavaŭ pasadaj abo svajoj hałavoj, prapanujučy Stalinu ideju, jakaja mahła patencyjna kvalifikavacca viarchoŭnym hałoŭnakamandujučym jak padryŭ dziejnaj armii, pakolki płanavałasia zdymać z frontu bajavyja čaści, adklikać kamandny skład.
A hałoŭnym złačynstvam tut moh stać biełaruski sieparatyzm, elemienty jakoha možna było pry žadańni taksama ŭhledzieć pamiž mašynapisnymi radkami. Choć uradženiec Krasnadarskaha kraja Pancielajmon Panamarenka zusim nie chvareŭ na biełaruski nacyjanalny patryjatyzm. I Stalin heta dobra viedaŭ. U vyniku ambicyjny i pierśpiektyŭny prajekt biazhučna (biez achviaraŭ i niepryjemnych nastupstvaŭ) prosta pajšoŭ u stoł.
Vidać, Panamarenka niejki čas jašče spadziavaŭsia, što Stalin adumajecca i prajekt stanie znoŭ zapatrabavanym. Ale čas sychodziŭ, mianiałasia i stanovišča na froncie. U lutym 1943 hoda, vystupajučy na V plenumie CK KP(b)B z dakładam pa partyzanskim ruchu, Panamarenka apošni raz zhadaŭ pra mahčymaść stvareńnia Biełaruskaj armii: «…było b niadrenna vyvieści ź Biełarusi tysiač 100 biełarusaŭ, pamiž nami kažučy, absalutna kanśpiratyŭna dla taho, kab arhanizavać Biełaruskuju armiju, zabiaśpiečanuju mahutnaj savieckaj technikaj i kamsastavam». Ale adrazu paśla plenuma Pancielajmon Kandratavič, pieračytaŭšy čarnavik stenahramy svajho dakłada, sam vykraśliŭ hetyja słovy.
«Za. I. Stalin».
U toj ža čas sama ideja stvareńnia padčas vajny nacyjanalnych čaściej, jakija buduć zmahacca z voraham, abaraniajučy nie tolki nieabsiažnuju krainu savietaŭ, ale i svaju małuju radzimu, naradziłasia, najvierahodniej, mienavita ŭ hałoŭnym kramloŭskim kabiniecie.
Pa-pieršaje, savieckaje kamandavańnie chapałasia za lubuju sałominku, kab pierałamać supraćstajańnie z Hitleram u svoj bok. Pa-druhoje, častka nasielnictva SSSR tady prosta nie viedała ruskaj movy i nie razumieła ruskamoŭnych aficeraŭ. Pa hetych pryčynach užo letam — vosieńniu 1941 hoda ŭ boj suprać voraha kinuli tolki što stvoranyja łatyšskija, azierbajdžanskija, armianskija, hruzinskija dyvizii, a na Dalokaŭschodnim froncie sfarmiravali asobnuju strałkovuju bryhadu z kitajcaŭ.
13 listapada 1941 hoda ŭ maskoŭskim Kramli zaćvierdzili pastanovu Dziaržaŭnaha kamiteta abarony № 849 «Ab farmiravańni nacyjanalnych vajskovych złučeńniaŭ», dzie zahadvałasia sfarmiravać 20 kavaleryjskich dyvizij i 15 asobnych strałkovych bryhad z tadžykaŭ, kazachaŭ, kałmykaŭ, kirhizaŭ, a taksama žycharoŭ Čačena-Inhušskaj i Kabardzina-Bałkarskaj ASSR. Iosif Stalin svaim paznavalnym čyrvonym ałoŭkam tłustym i šyrokim rosčyrkam napisaŭ pa dyjahanali taho dakumienta: «Za. I. Stalin».
A voś na anałahičnych dakumientach «ab biełaruskich armijach» takoj rezalucyi nie źjaviłasia. Čamu? Na pytańnie, jakoje vielmi cikavić biełaruskich daśledčykaŭ, dakładnaha adkazu pakul niama.
Jość viersija, što Stalin, vobrazna kažučy, spačatku daŭ kamandu zaradzić biełaruski bajavy patron, a potym spałochaŭsia niečakanaha sprytu biełarusaŭ i zamianiŭ bajavy patron chałastym. Niedavier da biełaruskaj nacyjanalnaj armii nibyta padahravaŭsia i źviestkami z-za linii frontu. Značnaja častka biełarusaŭ rušyła ŭ partyzany, ale była i druhaja, jakaja zapisvałasia da niemcaŭ u Biełaruski korpus samaachovy.
Ale, najchutčej, usio tłumačyłasia prahmatyčnymi pryčynami. Biełarusy, jak nośbity ŭschodniesłavianskaj movy, nie mieli surjoznaha moŭnaha barjeru, jaki zaminaŭ by im razumieć kamandy i inšyja zahady kamandziraŭ. Adpaviedna, nie było patreby i vyłučać ich u asobnyja čaści dziela takich praktyčnych mierkavańniaŭ. A rabić heta čysta idejna Stalin patrebnym nie paličyŭ. Uskosna heta paćviardžajecca choć by tym, što ŭ toj samy čas nie było taksama ŭ składzie Čyrvonaj armii stvorana i ŭkrainskich vajskovych farmiravańniaŭ.
Papiarovaje ministerstva
U pačatku 1944 hoda historyja z nacyjanalnymi biełaruskimi ŭzbrojenymi siłami atrymała niečakany praciah. 1 lutaha 1944 hoda z vysokaj kramloŭskaj trybuny narkam zamiežnych spraŭ SSSR Viačasłaŭ Mołataŭ zajaviŭ, što paŭstała patreba ŭ stvareńni narkamataŭ abarony ŭ sajuznych respublikach i pieraŭtvareńni ahulnasajuznaha narkamata abarony ŭ sajuzna-respublikanski narkamat.
Vytoki hetaj zajavy treba šukać u iranskim Tehieranie, dzie z 28 listapada pa 1 śniežnia 1943 hoda prajšła sustreča pieršych asobaŭ SSSR, ZŠA i Vialikabrytanii. Vymaloŭvalisia abrysy mižnarodnaj arhanizacyi, jakaja pavinna była b uziać na siabie paśla zakančeńnia vajny funkcyi zabieśpiačeńnia kalektyŭnaj biaśpieki ŭ śviecie (budučaja Arhanizacyja Abjadnanych Nacyj). Rychtavaŭsia statut arhanizacyi, vyznačalisia krainy-zasnavalnicy i krainy-ŭdzielnicy. Stalin imknuŭsia ŭklučyć u śpis zasnavalnic AAN maksimalnuju kolkaść savieckich respublik. Ale Vašynhton i Łondan nie pahadžalisia, spasyłajučysia na adsutnaść u savieckich respublikach takich prykmiet suvierenitetu, jak ministerstva zamiežnych spraŭ i nacyjanalnyja armii.
Kłub zapałkavaj fabryki «Viezuvij» u Homieli, dzie naradziŭsia fiktyŭny Narkamat abarony BSSR. 1940-ja. Newsgomel.by.
Vystupleńnie Mołatava dla biełaruskaha ŭrada stała strełam startavaha pistaleta. Niahledziačy na maŭčańnie Maskvy, ad jakoj čakali kankretnych zahadaŭ i ŭkazańniaŭ, pajšli inicyjatyvy źnizu. Naprykład, pačać farmiravańnie 30-tysiačnaha Biełaruskaha korpusa z vajskoŭcaŭ-biełarusaŭ i partyzan, jakija vyjšli z varožaha tyłu. Praŭda, dalej za razmovy sprava nie pajšła.
Tym časam CK KP(b)B i ŭrad BSSR, jakija jašče 31 śniežnia 1943 hoda byli pieraviedzienyja z Maskvy ŭ Navabielicu (rajon vyzvalenaha, ale daščentu razburanaha Homiela), pačali rychtavać «losavyznačalny» plenum.
VI siesija Viarchoŭnaha Savieta Biełaruskaj SSR adbyłasia 21—24 sakavika 1944 hoda. Jaje pasiadžeńni prachodzili ŭ kłubie zapałkavaj fabryki «Viezuvij» — adzinaha na toj momant budynka horada, dzie zachavałasia scena i bolš-mienš prydatnaja zała. Pytańnie pra ŭtvareńnie Narodnaha kamisaryjata abarony Biełaruskaj SSR stajała apošnim.
Deputaty pramaŭlali ŭźniosłyja słovy, ale ahulnaja rytoryka dazvalała zrazumieć, što bolšaść ź ich zdahadvałasia pra čysta dekłaratyŭny charaktar novaha narodnaha kamisaryjata. Zakon ab utvareńni sajuzna-respublikanskaha Narodnaha kamisaryjata abarony BSSR i dapaŭnieńni ŭ Kanstytucyju BSSR — «Artykuł 16-b. Biełaruskaja Savieckaja Sacyjalistyčnaja Respublika maje svaje respublikanskija vajskovyja farmiravańni» — pryniali adnahałosna.
Niekatory čas u budynku, dzie prachodziła hetaja siesija, zasiadaŭ navastvorany Narkamat zamiežnych spraŭ BSSR. Jakoje pamiaškańnie vydzielili dla Narkamata abarony (sučasnaj movaj — Ministerstva abarony), źviestak nie zachavałasia. Chutčej za ŭsio, nijakaha. Uvieś «narkamat» u vyhladzie stosu papierak možna było schavać u zvyčajny siejf. Tak, napeŭna, i adbyłosia.
CK KPB i ŭrad BSSR u lipieni 1944 hoda viarnulisia ŭ vyzvaleny Minsk. Pasada narkama abarony BSSR tak i zastałasia vakantnaj. Nakolki viadoma, kandydatura na hetuju pasadu navat nie abmiarkoŭvałasia. Ale de-jure Ministerstva abarony Biełaruskaj SSR praisnavała da novych źmien u Kanstytucyi BSSR — da 1978 hoda. Tak było i ŭ inšych sajuznych respublikach SSSR.
