Jon zapisaŭ biełaruskija havorki Sievierščyny
Pra movaznaŭcu Paŭła Rastarhujeva piša Siarhiej Astankovič.
Pavieł Rastarhujeŭ vystupaje na pasiadžeńni kafiedry ruskaj movy Navazybkaŭskaha piedinstytuta. 1948 hod. Novozybkov.ru.
Pavieł Rastarhujeŭ byŭ amal adnahodkam Janki Kupały i Jakuba Kołasa. Ale pryjšoŭ jon na śviet nie ŭ Centralnaj Biełarusi, jak kłasiki biełaruskaj litaratury, a na moŭna-kulturnym pamiežžy — u horadzie Staradub Čarnihaŭskaj hubierni (ciapier — Branskaja vobłaść Rasii). Heta adbyłosia 18 červienia (pa starym styli) 1881 hoda ŭ dvaranskaj siamji Andreja Jakaŭleviča Rastarhujeva — tytularnaha savietnika, čynoŭnika Staradubskaha haradskoha hramadskaha banka. Akramia Paŭła, u siamji było jašče siamiora dziaciej.
Chłopčyk akazaŭsia dapytlivym i ź dziacinstva ciahnuŭsia da viedaŭ. Jahonaj maraj byŭ Maskoŭski ŭniviersitet, i jon jaje realizavaŭ, u 1903 hodzie bliskuča zdaŭšy ekzamieny na historyka-fiłałahičny fakultet.
Z pastupleńniem u Maskvu źviazanyja i pieršyja sproby vyvučeńnia havorki svajoj radzimy. U volny čas niaŭrymślivy student siadaŭ na rovar i abjazdžaŭ paviet za pavietam, paznajučy paŭnočnyja rajony Čarnihaŭščyny.
Vyklučnyja humanitarnyja zdolnaści junaka byli zaŭvažanyja vučonymi, tamu Rastarhujeŭ, skončyŭšy ŭniviersitet z załatym miedalom, rychtavaŭsia da vykładčyckaj pracy. U sakaviku 1917-ha jon byŭ abrany pryvat-dacentam taho ž historyka-fiłałahičnaha fakulteta, na jakim vučyŭsia. A navukovymi kiraŭnikami maładoha navukoŭca byli takija vydatnyja fiłołahi taho času, jak Raman Brant i Alaksiej Šachmataŭ.
Ale ambicyjnyja płany daviałosia źmianić praz revalucyjnyja padziei. Žycharam Maskvy, jak i astatnim hramadzianam Savieckaj Rasii, daviałosia adčuć na sabie ŭsie «radaści» vajennaha kamunizmu. A da materyjalnych ciažkaściaŭ dadałasia jašče i strata ŭ 1918 hodzie častki biblijateki. U svaim liście da Jaŭchima Karskaha ad 20 listapada 1920 hoda Rastarhujeŭ skardziŭsia:
«U apošni čas mnie amal nie davodzicca navukova pracavać: žyvu ja ŭ vielmi ciažkich materyjalnych umovach — akademičnaha pajka nie atrymlivaju i isnuju dziakujučy tolki pryvatnym urokam; uvieś čas i siły sychodziać na zarobak i na fizičnuju, časta niepasilnuju pracu».
Ale ŭ toj ža čas Rastarhujeŭ pryniaŭ zaprašeńnie kulturna-aśvietnaha adździeła Biełaruskaha nacyjanalnaha kamisaryjata pracavać u Biełaruskim narodnym univiersitecie ŭ Maskvie. Tam jon na praciahu miesiaca pračytaŭ kurs lekcyj, znajomiačy słuchačoŭ z roznymi aśpiektami biełaruskaj movy. Na padstavie hetaha kursa vyjšła jaho pieršaje zaŭvažnaje daśledavańnie. I z hetaha času imia Rastarhujeva stanovicca viadomym šyrokamu kołu navukoŭcaŭ.
Pamiž Maskvoj i Biełaruśsiu
Pik tvorčaj aktyŭnaści vučonaha pryjšoŭsia na 20-ja hady minułaha stahodździa. Z 1921 hoda jon pracavaŭ u roznych VNU Maskvy, a ŭ 1923-m jamu było nadadziena zvańnie prafiesara. Rastarhujeŭ čytaŭ lekcyi pa historyi i sučasnaści ruskaj, ukrainskaj i biełaruskaj moŭ, vioŭ kurs sučasnaj ruskaj movy ŭ Industryjalnym instytucie imia Karła Libkniechta, zahadvaŭ kafiedraj ruskaj movy ŭ zavočnaj Pramysłovaj akademii. Akramia taho, jon źjaŭlaŭsia pravadziejnym členam Rasijskaj asacyjacyi navukova-daśledčych instytutaŭ hramadskich navuk, a z 1928 hoda — členam kamisii pa padrychtoŭcy kadraŭ u navukova-daśledčym Instytucie movaznaŭstva i členam Dziaržaŭnaj navukovaj rady Narkamata aśviety.
Vokładka adnoj z prac Paŭła Rastarhujeva. Wikimedia Commons.
Pry hetkaj zahruzcy movaznaviec znachodziŭ čas i na aktyŭnuju dziejnaść u Biełarusi. Z kanca 1924 hoda, źjaŭlajučysia pravadziejnym členam humanitarnaj siekcyi Inbiełkulta, Rastarhujeŭ apublikavaŭ kala 20-ci daśledavańniaŭ, pryśviečanych roznym aśpiektam našaj movy.
Jon uvachodziŭ u skład falkłorna-dyjalektałahičnaj kamisii, a paśla jaje padziełu — kamisii žyvoj biełaruskaj movy, što pravodziła rabotu pa vypracoŭcy normaŭ pravapisu, hrafiki i arfahrafii. Akramia taho, jon časta vystupaŭ z dakładami, vyjazdžaŭ u ekśpiedycyi. Što atrymała vysokuju acenku z boku kaleh: u 1928 hodzie Ruskaje hieahrafičnaje tavarystva ŭ Leninhradzie prysudziła Rastarhujevu za sukupnaść rabot pa biełarusistycy mały załaty miedal.
Ale i adnosna svabodnyja 1920-ja hady vydalisia dla prafiesara nie biaschmarnymi. Rastarhujeŭ u svaich vykazvańniach i recenzijach dazvalaŭ sabie rezka krytykavać jakaść pracy biełaruskich movaznaŭcaŭ. U vyniku kanfliktaŭ ź imi da pačatku 1928 hoda Rastarhujeŭ byŭ vyklučany ź Inbiełkulta, jamu było kateharyčna zabaroniena vystaŭlać svaju kandydaturu na členstva ŭ im.
U kipciurach OHPU
Naprykancy 1920-ch situacyja ŭ krainie pačała rezka mianiacca. Savieckaje kiraŭnictva zharnuła NEP, pryniaŭšy rašeńnie raspačać industryjalizacyju i kalektyvizacyju. Adpaviedna, režym rabiŭsia ŭsio bolš žorstkim i represiŭnym.
Dastałosia i intelihiencyi, asabliva staroj, darevalucyjnaj. Na apošniuju savieckaja ŭłada daŭno hladzieła z padazronaściu, tym bolš što mnohija jaje pradstaŭniki nie vyznačalisia praźmiernaj luboŭju da kamunistaŭ. Tamu spatrebiłasia niekalki hučnych spraŭ, kab vykaranić u takich ludziej navat dumku ab niełajalnaści.
Chto viedaje, mahčyma, vyklučeńnie Rastarhujeva ź Inbiełkulta pa ironii losu i akazała jamu dobruju słužbu, bo dazvoliła paźbiehnuć u 1930 hodzie aryštu pa spravie «Sajuza vyzvaleńnia Biełarusi». Ale pastupova jaje adhałoski dakacilisia i da Maskvy. Adnojčy padčas adnaho z vystupleńniaŭ u Navukova-daśledčym instytucie movaznaŭstva Rastarhujeŭ byŭ žorstka raskrytykavany. Abvinavacili jaho ŭ tym, što niekatoryja teoryi navukoŭca zmykalisia z teoryjami ŭžo vykrytych «nacdemaŭ». Prafiesar razhubiŭsia i, sprabujučy apraŭdacca, pačaŭ svoj adkaz sa słoŭ: «Kaniečnie, ja za nacdemaŭ». Pačuŭšy šum u zale, papraviŭsia: «Nie, nie, viadoma, ja suprać nacdemaŭ». Ale vialikaha značeńnia ŭsio heta ŭžo nie mieła.
U 1933 hodzie Pavieł Rastarhujeŭ byŭ aryštavany i asudžany pa tak zvanaj «spravie słavistaŭ» (spravie «Rasijskaj nacyjanalnaj partyi»). Usiaho pa joj było represavana kala siamidziesiaci čałaviek.
Prybity i razhubleny, Rastarhujeŭ padčas śledstva pa «spravie słavistaŭ». Fota z knihi Ašnina i Ałpatava «Dieło słavistov». (Maskva, 1994)
Pa viersii śledstva, aryštavanyja naležali da fašysckaj partyi, dziejańni jakoj kaardynavalisia z-za miažy. Arhanizacyja nibyta farmavała paŭstanckija jačejki, zładziła dyviersiju na doślednaj stancyi i rychtavała zabojstva Viačasłava Mołatava. Padčas śledstva Rastarhujeŭ byŭ adnym ź niamnohich, chto vinavatym siabie nie pryznaŭ. Tym nie mienš pastanovaj kalehii OHPU ad 29 sakavika 1934 hoda jon byŭ na 5 hadoŭ vysłany ŭ Karahandzinski papraŭča-pracoŭny łahier.
U łahiery prafiesar rabiŭ rehistrataram, vioŭ spravavodstva. Paśla byŭ nakiravany na piedahahičnuju pracu ŭ viosku, vykładaŭ ruskuju movu i matematyku na kursach traktarystaŭ i palavodaŭ. Akramia taho, kiravaŭ mietadyčnym biuro, likvidacyjaj niepiśmiennaści, pracavaŭ u redakcyjnaj kalehii, u jurydyčnym biuro pa dapamozie asudžanym. U vyniku byŭ pryznany ŭdarnikam, i heta dazvoliła jamu 2 vieraśnia 1937 hoda daterminova vyjści na volu.
U tyja strašnyja časy za vyzvaleńniem časta išoŭ novy aryšt, za jakim chutki sud i nie mienš chutki rasstreł. Ale Rastarhujeva bolš nie čapali. Paśla vyzvaleńnia z łahiera jon pajechaŭ u horad Klincy Branskaj vobłaści da svajoj siastry, bo jamu było zabaroniena žyć u Maskvie. Uładkavaŭsia na pracu ŭ piedinstytut u Navazybkavie i, jak zaŭsiody, enierhična ŭklučyŭsia u vykładčyckuju i navukova-daśledčyckuju pracu. Jaho łajalnaść, vidać, nijakich sumnievaŭ va ŭładaŭ užo nie vyklikała. 29 sakavika 1941 hoda Rastarhujevu za šmathadovuju plonnuju navukovuju dziejnaść była navat biez abarony dysiertacyi prysudžanaja navukovaja stupień doktara fiłałahičnych navuk.
Pamiž Scyłaj i Charybdaj
Ale praź niekalki miesiacaŭ pačałasia vajna z Hiermanijaj, jakaja pryniesła pažyłomu prafiesaru novyja vyprabavańni. Navazybkaŭ chutka staŭ pryfrantavym horadam, i ŭ piedinstytucie ŭźnikła pahroza zryvu vypusknych ekzamienaŭ. Adnak dziaržkamisija pad kiraŭnictvam Rastarhujeva zasiadała pa 10—12 hadzin, i ŭsie vypuskniki 1941 hoda zmahli atrymać dypłomy.
A voś adrazu ž paśla taho vyjechać na ŭschod stary navukoviec z-za chvaroby žonki nie zmoh i vymušany byŭ zastacca pad akupacyjaj. Žonka Nadzieja Dźmitryjeŭna ŭspaminała pra hety čas tak:
«Paŭłu Andrejeviču spoŭniłasia ŭžo 60 hadoŭ, pa stanie zdaroŭja jon nie moh evakuiravacca, i heta ledź nie kaštavała jamu žyćcia. Kali niemcy ŭvarvalisia ŭ Navazybkaŭ, jany stali šnyryć pa dvarach i, ubačyŭšy Paŭła Andrejeviča, vyrašyli, što jon jaŭrej. Aficer užo paciahnuŭ z saboj prafiesara z krykam «Jude!», ale zastupilisia susiedzi i zmahli dakazać, što jon nie jaŭrej».
Paśla taho pryjšło novaje licha: niemcy nastojliva chacieli pryciahnuć staroha intelihienta da supracoŭnictva, a jon ad hetaha hetak ža nastojliva adbivaŭsia. Jamu prapanoŭvali miesca zahadčyka adździeła narodnaj aśviety, člena miascovaj upravy, pierakładčyka na čyhuncy, u lasnym adździele. Ale Rastarhujeŭ admoviŭsia navat ad rehistracyi va ŭpravie jak paciarpieły ad savieckaj ułady za palityčnuju dziejnaść.
Dom, u jakim žyŭ Pavieł Rastarhujeŭ u Navazybkavie. Fota 1996 hoda, ciapier doma nie isnuje. Novozybkov.ru.
Ciarpieńniu akupantaŭ urešcie pryjšoŭ kaniec. U kastryčniku 1942 hoda navukoŭca vyklikali da burhamistra. Prafiesaru nahadali pra jaho vystupleńni na staronkach miascovaj haziety «Udarnik» i tut ža pakłali pierad im artykuł pad nazvaj «Intelihiencyja zaŭsiody napieradzie». Jamu prypomnili pra aktyŭnuju hramadskuju dziejnaść pry savietach i papiaredzili, što kali nie vyjdzie na pracu, to budzie nieadkładna aryštavany. Chvaroba i ŭzrost u raźlik nie bralisia.
U vyniku Rastarhujeŭ byŭ vymušany ŭziacca vykładać niekalki ŭrokaŭ ruskaj historyi ŭ siaredniaj škole, a taksama pahadzicca na zamienu na pieryjad chvaroby zahadčyka kursaŭ niamieckaj movy. Što, zrešty, davała jamu mahčymaść vyzvalać ad adpraŭki ŭ Hiermaniju moładź.
Ale ŭstrymańnie ad aktyŭnaha supracoŭnictva ź niemcami dało plon paśla, kali naprykancy vieraśnia 1943 hoda Navazybkaŭ byŭ vyzvaleny Čyrvonaj armijaj. Prafiesara Rastarhujeva nie začapili, jon razam z žonkaj Nadziejaj Dźmitryjeŭnaj i inšymi supracoŭnikami braŭ udzieł u adnaŭleńni raboty piedinstytuta. I byŭ navat uznaharodžany miedalom «Za doblestnyj trud v Vielikoj Otiečiestviennoj vojnie 1941—1945 hodov».
Apošnija hady
Paśla vajny ŭ Savieckaj Biełarusi treba było adnaŭlać navukovaje žyćcio, a kadraŭ nie było asabliva dzie ŭziać. Tamu ŭspomnili i pra staroha linhvista. Tahačasny kiraŭnik BSSR Pancielajmon Panamarenka daručyŭ Jakubu Kołasu źviarnucca da Paŭła Rastarhujeva i zaprasić jaho na pracu ŭ Instytut movy, litaratury i mastactva Akademii navuk BSSR. U 1947 hodzie jon staŭ staršym navukovym supracoŭnikam instytuta, jaho vyłučyli ŭ pravadziejnyja členy akademii. U hety pieryjad prafiesar apublikavaŭ šerah navukovych artykułaŭ, recenzavaŭ raboty aśpirantaŭ, uziaŭ udzieł u Pieršaj dyjalektałahičnaj kanfierencyi BSSR, jakaja prachodziła 25—30 sakavika 1948 hoda.
Navukoviec u 1917 hodzie, Maskva. Wikimedia Commons
Ale zdaroŭje nie dazvalała doŭha pracavać, chutka daviałosia zvolnicca z pracy i ŭ Minsku, i ŭ Navazybkavie. Paśla taho ŭsia ŭvaha vučonaha była skiravanaja na zakančeńnie daŭno raspačataj manahrafii pa havorkach Smalenščyny. Ale pabačyć svaju knihu jamu tak i nie daviałosia, jana vyjšła ŭ drukarni Akademii navuk SSSR užo tolki paśla jahonaj śmierci. A nie stała Paŭła Rastarhujeva 21 sakavika 1959 hoda.
Nie sudžana było Rastarhujevu dačakacca i farmalnaha viartańnia svajho dobraha imia. Całkam reabilitavany za sudzimaść 1930-ch jon byŭ tolki praź piać hadoŭ paśla śmierci, 26 kastryčnika 1964 hoda.
A knihi i artykuły Paŭła Rastarhujeva dahetul nie stracili svajoj aktualnaści. I ŭvohule, zroblenaje im u halinie movaznaŭstva ŭražvaje. Kab jamu nie było ŭ žyćci stolki niahodaŭ dy vyprabavańniaŭ, to, mahčyma, zmoh by realizavać i ambicyjnuju zadumu svajoj maładości — całkam apisać havorki, što byli na terytoryi sieviaran, połackich i smalenskich kryvičoŭ, radzimičaŭ i dryhavičoŭ. Sam jon pryznavaŭ, što pieršapačatkovyja namiery jamu ŭdałosia ažyćciavić tolki častkova. Ale ŭsio ž dziakujučy Rastarhujevu zaraz my možam kudy lepš ujavić, jak niekali razmaŭlali na dalokim uschodzie biełaruskaha śvietu.
Admietnyja słovy sievierska-biełaruskaj havorki
Adružýcca — žanicca, zaručycca
Bahí — abrazy, ikony
Kijkí — kukuruza
Rójła — biesparadak
Jánhul — anioł.
