Łasoś: šlachietnaja ryba biełaruskaj poŭnačy
Dzie vadziłasia i dahetul vodzicca ŭ Biełarusi, za kolki pradavałasia i jak hatavałasia najdaražejšaja va ŭsie časy ryba, piša doktar historyi Aleś Bieły.
Łasoś pieraadolvaje šlach da nierastu. Shutterstock.com, by Chanonry.
Złavić łasosia — vialikaja ŭdača i radaść dla kožnaha rybaka. Va ŭsim śviecie takaja łoŭla ličycca zaniatkam ekstremalnym i dynamičnym. Pra siłu i spryt hetaj šlachietnaj ryby śviedčyć užo tolki toje, što ŭ čas nierastu dla pieraadoleńnia pieraškod niekatoryja asobiny łasosia zdolnyja vyskokvać z vadajoma až na 4 mietry ŭ vyšyniu!
Lehiendarnaja ryba
Składanaść łoŭli hetaj ryby znajšła svajo adlustravańnie ŭ mifach mnohich narodaŭ, u jakich łasoś vystupaje rybaj mocnaj, sprytnaj i vielmi razumnaj — hodnym supiernikam rybaka.
Skandynaŭski bažok chitraści i padmanu Łoki, kinuŭšy vyklik hałoŭnym baham Asharda, sprabavaŭ schavacca ad ich, pryniaŭšy formu łasosia. U irłandskich mifach łasoś mudraści — heta vielizarnaja ryba, jakaja źjeła 9 arechaŭ z čaroŭnaj laščyny i nabyła takim čynam usiu mudraść śvietu. A lehiendarny hieroj Fintan mak Bokra — vielmi mudry čałaviek, jaki byccam by pieražyŭ suśvietny patop, pieratvaryŭšysia ŭ łasosia, i pražyŭ ahułam 500 hadoŭ.
Padobnyja siužety jość i ŭ mifałohii valijcaŭ dy inšych kieltaŭ. A ŭ karakaŭ Kamčatki jość kazka pra toje, jak łasoś, jaki ŭžo byŭ karalom račnych ryb, zdoleŭ chitraściu pieramahčy byčka — karala ryb marskich — i zrabiŭsia takim čynam vaładarom i mora, i rek dy azior.
Razam z tym žarhonnaje słova «łoch», jakoje šyroka raspaŭsiudziłasia ŭ postsavieckich krainach u časy pierabudovy, pachodzić, pa adnoj z najbolš vierahodnych viersij, ad narodnaj nazvy łasosia adrazu paśla nierastu. Addaŭšy ŭsie siły pracesu razmnažeńnia, rybina istotna słabieje i ŭ takim stanie moža stać davoli lohkaj zdabyčaj dla rybakoŭ, jak i prastadušny čałaviek — dla maciorych kryminalnikaŭ.
Ale ŭsio-taki lepš prysłuchacca da mierkavańnia pałkoŭnika Hienieralnaha štaba ruskaj armii Paŭła Tarleckaha — samaha znakamitaha rybaka impieratarskaj Rasii, jaki ŭ druhoj pałovie XIX stahodździa napisaŭ knihu «Z vudaj pa Niomanie». Jon byŭ pierakanany, što «złavić łasosia vudaj — słava i honar rybaka; heta ŭsio roŭna što zabić ilva».
Kaliści hetaja słava była dastupnaja i našym suajčyńnikam.
Dzie płavaŭ i płavaje Atlantic Salmon
Atłantyčny łasoś (Salmo salar, na mižnarodnym rynku — Atlantic Salmon) kaliści zachodziŭ u reki basiejna Paŭnočnaj Atłantyki i častki Paŭnočnaha Ledavitaha akijana, pačynajučy ad Biskajskaha zaliva i až da Karskaha mora, padymajučysia suprać ciačeńnia rek na mnohija sotni kiłamietraŭ.
«Abłava na łasosia ŭ Pianinach». Dyjarama polskaha mastaka Ludvika Stasiaka, 1900 hod. U mižvajennaj Polščy repradukcyi hetaha siužeta masavym nakładam vydavali na paštoŭkach. Łasoś, jakoha na samoj karcinie nie bačna, tut vystupaje simvaličnym uvasableńniem žyvoj pryrody, jaje duchu i mudraści.
U Biełarusi łasoś zasialaŭ amal całkam basiejny Dźviny i Niomana i źnik tolki ŭ 1960-ja, paśla pabudovy vialikich płacinaŭ na hetych rekach. Ale ŭ 2008-m vyśvietliłasia, što pa Vilii asobnyja łasosi ŭsio ž praciahvajuć zachodzić u Biełaruś. U samoj race jany sustrakajucca tolki na prachodzie, a nieraściacca ŭ małych rečkach i ručajach na terytoryi Astravieckaha rajona: Tartak, Siankanka i ŭ niekalkich biezymiannych ručajach. Pryčym miascovyja žychary daŭno viedali pra heta, ale maŭčali. Tajamnicu presie i vučonym raskryŭ Vacłaŭ Błaževič, były rybak, uradženiec i žychar vioski Tartak.
Areał łasosia katastrafična skaraciŭsia nie tolki ŭ Biełarusi, ale i pa ŭsioj Jeŭropie. Aproč miechaničnych pieraškod u vyhladzie płacin HES i vadaschoviščaŭ, nie mienšaj pieraškodaj stała jakaść vady ŭ rekach. I ciapier najaŭnaść łasosia ŭ vodach, dzie jon histaryčna adznačaŭsia, ličycca adnym ź jaskravych i simvaličnych indykataraŭ adnaŭleńnia jakaści vady. Viartańnie łasosia ŭ raku Łahan u Paŭnočnaj Irłandyi ŭ 1999 hodzie adznačyli ŭstalavańniem jamu pomnika ŭ stalicy kraju Biełfaście, jaki ŭ narodzie achryścili paprostu «Vialikaja ryba».
Padobnym čynam adznačyli ŭ 2018-m zamacavańnie łasosia na pastajannaje žycharstva i na paŭnočnym zachadzie Biełarusi — u Astraŭcy i ŭ ahraharadku Varniany. Biełaruskija pomniki pryśviečanyja kumžy — samaj raspaŭsiudžanaj u nas rybie siamiejstva łasasiovych. Jana była na miažy poŭnaha źniknieńnia, ale namahańniami zoaachoŭnikaŭ pakrysie ŭznaŭlaje papulacyju. Suprać 10—20 asobin, jakija sustrakalisia ŭ 2000-ja, ciapier štohod na nierast prypłyvaje kala sotni ručajovych łasosiaŭ.
Łasoś płyŭ pa Łasośnie
Adnosna šyrokaje raspaŭsiudžańnie łasosia ŭ «bałtyjskaj» častcy Biełarusi ŭ daŭnija časy paćviardžajecca mnohimi faktami tapanimiki, hieraldyki, histaryčnymi dakumientami.
Pomnik kumžy (ludzi kažuć prosta «łasosiu») u Astraŭcy, 2018 hod. Skulptar Alaksandr Šomaŭ. Ryba vyjaŭlenaja ŭ momant, kali ŭ skačku pieraadolvaje paroh, imknučysia na nierast u rodnyja miaściny. Vitebsk.greenbelarus.info. Fota Tarasa Tarnalickaha.
Levy prytok Niomana (trochi vyšej za Hrodna) nazyvajecca Łasosna ci Łasasianka. Častka hetaj raki ŭ XIX stahodździ słužyła miažoj Rasijskaj impieryi spačatku z Prusijaj, potym z Varšaŭskim hiercahstvam, a zatym — z Carstvam Polskim u składzie hetaj ža impieryi. Pierad vajnoj 1812 hoda jana atrymała šyrokuju viadomaść, bo jaje časta pierapłyvali prychilniki adnaŭleńnia Rečy Paspalitaj, kab trapić u vojska Juzafa Paniatoŭskaha. Napaminam pra heta słužać radki z «Pana Tadevuša» Adama Mickieviča:
Paśla, jaho ŭkaraŭšy, kali Boh pamoža,
Da braćciaŭ za Łasosnu ŭdasca trapić, moža.
(Pierakład Piatra Bitela)
Jašče niekalki biełaruskich rečak nazyvajucca Łoša, Łošyca. Adna ź ich — prytok Vilii, u tym samym adzinym na siońnia «łasosievym kutku» krainy. A druhaja ciače pa Kapylskim i Uździenskim rajonach i ŭpadaje ŭ Nioman u samych jahonych viarchoŭjach.
Vakoł ich nazvaŭ jość sprečka. Adny vyvodziać ich ad «łošy», heta značyć łasichi. Inšyja — ad litoŭskaha lašiša — «łasoś». Kab trapić u niomanskuju Łošu, mocnaj i ŭpartaj rybie treba było niekali prajści ad vuścia Niomana ŭharu amal 1 000 km!
Paśla hetaha nie ździŭlaje, što dva łasosi — staradaŭni hierb miastečka Lubča, raźmieščanaha na paru socień kiłamietraŭ nižej.
Hierb Lubčy.
Byłuju najaŭnaść łasosiaŭ na hetym učastku Niomana paćviardžaje i adna sa šmatlikich bajek Karala Stanisłava Radziviła Panie Kachanku. Pavodle Tadevuša Bułharyna, Radzivił časam raspaviadaŭ, što adnojčy, kupajučysia ŭ Niomanie, złaviŭ rukami vielizarnaha łasosia. Nie zdoleŭšy vyciahnuć jaho na bierah, jon byŭ vymušany jaho asiadłać i byccam by prapłyŭ na im viercham 32 kiłamietry da samaha Śvieržania. I viarnuŭsia ŭ Niaśviž pieški ŭ toj samy momant, kali pa im, jak pa tapielcu, užo słužyli paminalnuju imšu.
Załaty łasoś
Pakul narviežcy nie navučylisia razvodzić łasosia na akvafiermach, dazvolić sabie jaho mahli tolki samyja bahatyja ludzi. U našych krajach, da taho ž, jaho nikoli nie vadziłasia stolki, kolki ŭ chaładnavodnaj Skandynavii.
Lubili łasosia karaleva Jadviha i Jan III Sabieski, mnohija inšyja manarchi i mahnaty. Rejestr 1521 hoda, jaki vyznačaŭ paradak dastaŭki charčavańnia na stoł Žyhimonta Staroha haradami Karony Polskaj, daje takija cikavyja źviestki. Radam i Sandomir z ryby pavinny byli dastavić na karaleŭski dvor pa dva łasosi ŭ hod. U toj čas jak inšyja harady takoha ž pamieru, dzie nie łavili čyrvonuju rybu, pavinny byli advieźci manarcham pa 12 kop ryby (720 štuk). Heta značyć, tahačasnyja čynoŭniki pryraŭnoŭvali adnaho łasosia da 360 zvyčajnych rybin!
Što da rynkavych cenaŭ, to ŭ hety čas kapa vuhroŭ kaštavała ŭ siarednim 16 polskich hrošaŭ, abo ŭsiaho kala čverci hroša za vuhra. Za vialikaha ščupaka prasili 1,5—5 hrošaŭ. Mały łasoś pry hetym kaštavaŭ 7 hrošaŭ (jak 26 vuhroŭ), vialiki — 18—21 hrošaŭ, a «ahromny» (ciažka skazać dakładna, jakoj vahi) — ažno 36 hrošaŭ.
Hierb Astraŭca z kumžaj.
U 1692 hodzie rajca mahiloŭskaha mahistrata kupiŭ «u žyda» na miascovym rynku łasosia (chutčej za ŭsio, nievialikaha) za 48 asmakoŭ — tych ža polskich hrošaŭ, ale ŭžo mocna devalvavanych. U hety ž čas minimalny štodzionny zarobak najmanaha pracaŭnika ŭ Mahilovie składaŭ 12—15 asmakoŭ, a samy tanny sieladziec kaštavaŭ 2 asmaki.
Nieviadoma, adkul toj łasoś trapiŭ u Mahiloŭ: u basiejnie Dniapra hetaja ryba nie vodzicca. Tamu jaho pryvieźli abo ź Litvy ci Polščy, abo z rek bałtyjskaha ci navat biełamorskaha, murmanskaha basiejnaŭ Rasii. Viadoma, što śviežaja ryba takija padarožžy pieranieści nie mahła, a marožanaj tady nie było. Tamu heta była abo sušanaja, abo małasolnaja ryba.
Sušany łasoś tych časoŭ — ačyščany i vytrybušany, trochi padsoleny, razrezany ŭzdoŭž napałam, a zatym padvialeny. U letniuju śpioku takaja ryba moža zachoŭvacca nie bolš za tydzień, uzimku — dastatkova doŭha. Małasolnaha łasosia pahružali ŭ adnosna słaby rasoł u ščylna zakrytych bočkach.
Vyšej za łasosia siarod dastupnych u našych vodach ryb caniŭsia tolki asiotr. A nastupnym pa vartaści (chacia i z adčuvalnym adryvam) ličyŭsia ščupak (hł. pra jaho artykuł u № 2/2019 «Našaj historyi»). Ulubionym sposabam pryhatavańnia i ščupaka, i łasosia ŭ sarmackaj kuchni było «na žoŭta» — tušeńnie ŭ sousie z razynkami, muskatnym arecham, piercam, viarškami, cybulaj. Žoŭty koler sousu nadavaŭ šafran. Hetak vysakarodnych rybaŭ adroźnivali ad zvyčajnych, jakich hatavali «na šera» — u sousie, hałoŭnym kampanientam jakoha była cybula.
U «Kucharcy litoŭskaj» łasoś vystupaje rybaj u peŭnym sensie zvyčajnaj, bo ŭ pryncypie chacia b paru-trojku razoŭ za žyćcio, kali nie čaściej, metavaja aŭdytoryja hetaj knihi mahła jaho pakaštavać. Miascovaha vyłavu, kaniečnie, bo impartu z Narviehii abo Isłandyi tady nie isnavała.
Viartańnie dadomu
Vielmi ciešyć, što łasoś usio-taki nie całkam źnik z našych vodaŭ — dziakujučy tamu, što Vilija ŭpadaje ŭ Nioman vyšej za płacinu Kovienskaha vadaschovišča. Pomniki čyrvonaj rybie, jak i školny infarmacyjny centr pra łasosia ŭ Varnianach, źjavilisia nie na pustym miescy. U apošnija hady ekołahi praviali tam niamała vałanciorskich łahieraŭ pa adnaŭleńni naturalnaha asiarodździa pražyvańnia łasosia. Likvidujucca lišnija babrovyja płaciny, uładkoŭvajucca pierakaty, prybirajecca pobytavaje śmiećcie. Vadaźliŭnyja truby ačyščajucca ad naniesienych daždžami piasku i halečnych nanosaŭ. Padčas nierastu (kastryčnik — listapad) bierahi nierastavych rek i ručajoŭ patrulujucca ad brakańjeraŭ. U najbližejšych marach — rehularnaje zarybleńnie «łasosievych» rek malaŭkami, nabytymi ŭ rybavodaŭ toj ža Narviehii. Spuściŭšysia ŭniz pa Vilii i Niomanie ŭ mora, jany abaviazkova darosłymi buduć viartacca dadomu, bo łasoś maje ŭnikalnuju pamiać na smak i pach rodnaj vady.
Vacłaŭ Błaževič, žychar vioski Tartak Astravieckaha rajona, u 2008 hodzie raskryŭ navukoŭcam tajamnicu, jakuju miascovyja ludzi staranna ad usich chavali: łasoś nie da kanca źnik z terytoryi Biełarusi. Fota Valera Rusielika, Belsat.eu.
Tak što sprava adradžeńnia biełaruskaj papulacyi łasosia pavoli ruchajecca. Chacia pakul nieviadoma, jak na dabrabycie našaha hieroja adabjecca chutki zapusk Biełaruskaj AES. Jość niebiaśpieka, što łasosievyja ručai paśla hetaha abmialejuć i paciaplejuć, i tady šlachietnaja ryba naŭrad ci zmoža tut razmnažacca.
Prykładam zachavańnia łasosia moža stać dla nas susiedniaja Litva. Tam mierapryjemstvy pa achovie ryby i asiarodkaŭ jaje nierastavańnia dali taki plon, što siońnia heta tam užo pramysłovy vid. Navat u vilenskim Zareččy (Užupisie) łasosia možna lohka zaŭvažyć u Vilency padčas nierastu.
Tyčycca heta i inšych bałtyjskich ryb, niekali słavutych na poŭnačy dy zachadzie Biełarusi, — stynki i sialavy (pra apošniuju hł. u artykule pra połackija kulinarnyja śpiecyjalitety ŭ № 9/2019 «Našaj historyi»). Kali b my, na prykład Litvy i paŭnočna-ŭschodniaj Polščy, adnavili papulacyi hetych ryb, ich spartyŭny i pramysłovy łoŭ, viarnuli ich u restarannaje mieniu i ŭ histaryčnuju pamiać — tady i my zmahli b pretendavać na toje, što ŭ peŭnym važnym aśpiekcie ažyŭlajem kulturny kod Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Pakul ža, niahledziačy na niekatoryja pośpiechi, heta zastajecca pad vialikim pytańniem.
Piačysta z łasosia
- 2—2,5 kh łasosia
- 200—250 h sała
- sol
- 1 morkva
- 1 piatruška
- pałova łyžki masła
- 1—2 šklanki bulonu
- 1/4 šklanki madery
- 1/4 limona
Pasalić vyčyščanaha i vytrybušanaha łasosia, pakinuć u choładzie na niekalki hadzin. Našpihavać sałam, piačonkaj samoj ryby, drobna narezanaj harodninaj.
Zaharnuć u tonkija łustački sała i pastavić na blasie ŭ duchoŭku, nakryŭšy pramaślenaj pierhamientnaj papieraj. Jak tolki pačnie padrumiańvacca, palivać bulonam i maderaj. Pierad padačaj akrapić vycisnutym sokam limona.
