«Міфатворчасць і канспіралогія». Стурэйка раскрытыкаваў кнігу Абламейкі, пераможцы прэміі Гедройця
«Міфатворчасць і канспіралогія як інструменты гісторыка» — пад такім загалоўкам у «Беларускім гістарычным аглядзе» культурны антраполаг, выкладчык Еўрапейскага гуманітарнага ўніверсітэта Сцяпан Стурэйка надрукаваў рэцэнзію на даследаванне Сяргея Абламейкі «Невядомы Менск. Гісторыя знікнення». У чым прычына такой рэзкай крытыкі выдання, якое летась атрымала самую прэстыжную літаратурную ўзнагароду?
Фота: «Радыё Свабода»
Даследаванне Сяргея Абламейкі «Невядомы Менск. Гісторыя знікнення» выйшла ў 2021 годзе ў серыі «Бібліятэка Свабоды» ў дзвюх кнігах.
У кароткай анатацыі на выданне можна прачытаць, што гэта «першае навуковае даследаванне пра час і прычыны разбурэння Старога горада, яго загадкі, яго герояў і антыгерояў». Кніга падрыхтавана на падставе доктарскай дысертацыі, якую Абламейка абараніў у 2019 годзе ў Беластоцкім універсітэце.
Першая кніга прысвечана даваеннаму перыяду і распавядае пра першыя спробы захавання Старога горада, другая тычыцца ваеннага і пасляваеннага перыяду. У лістападзе 2022 года першая кніга стала пераможцам літаратурнай прэміі Гедройця.
У сваёй рэцэнзіі Сцяпан Стурэйка адзначае, што яго першае ўражанне ад кнігі было добрым. Аўтар сабраў і прааналізаваў згадкі пра Стары горад у шматлікіх публікацыях даваеннага перыяду, сведчанні пра разбурэнні ў гады вайны, вывучыў дакументы, якія датычаць дыскусіі 1950-х гадоў аб захаванні мінскага Замчышча.
У кнізе шмат рэдкіх здымкаў, якія дагэтуль не былі апублікаваныя. Да ўсяго іншага «кніга чытаецца старонка за старонкай нібы дэтэктыў. Такой стылістыкі беларускай нон-фікшын літаратуры моцна не хапае», — піша Стурэйка.
Аднак на гэтым бадай што станоўчыя моманты заканчваюцца. Сцяпан Стурэйка падвяргае змест кнігі грунтоўнаму аналізу з пункта гледжання навукоўца. Ён заўважае, што не стаў бы раіць кнігу чытачам, якія «сапраўды хацелі б разабрацца ў перыпетыях лёсу мінскага гістарычнага цэнтру, асабліва тым, хто не мае сур’ёзнага даследчага бэкграўнду ў гісторыі архітэктуры і горадабудаўніцтва і не можа крытычна ацаніць аўтарскія тэзы».
Прычына гэтага ў тым, што ў такіх чытачоў двухтомнік «можа сфармаваць толькі насычанае міфамі і канспіралогіяй, а таму далёкае ад праўдзівасці разуменне гэтай складанай гісторыі». Тое, «што добра для газеты «Сенсацыя», зусім кепска для вынікаў абароненага доктарскага даследавання», — заўважае Сцяпан Стурэйка.
Далей Стурэйка прыводзіць шмат крытычных заўваг, цытуе аўтара, падрабязна разглядае асобныя ключавыя моманты, часам распавядае, як бы ён інтэрпрэтаваў крыніцы. Усё гэта, на наш погляд, будзе цікава ў асноўным навукоўцам ці людзям, заангажаваным у праблеме. Мы прывядзем толькі найбольш агульныя і зразумелыя.
Культурны антраполаг і доктар гісторыі Стурэйка абвінавачвае другога доктара гісторыі ў «актыўнай міфатворчасці», у тым, што ён імкнецца «пераносіць ідэі і ўяўленні цяперашняга часу ў папярэднюю эпоху» і «аўтаматычна надзяляе сваіх герояў матывацыяй, якая не была ім уласцівая».
Рэцэнзент абвінавачвае аўтара ў пераняцці бачання нацыянальнай прыналежнасці горада, якое было характэрна для палітычных дзеячаў пачатку 1920-х гадоў. У выніку ён імкнецца «давесці выключную беларускую ідэнтычнасць мінскай спадчыны».
Не ў захапленні рэцэнзент і ад таго, што змесціва асобных раздзелаў і нават частак не адпавядае іх назве. Ён прыводзіць прыклад, што ў частцы пад назвай «План рэстаўрацыі Замчышча» (кніга першая), якая займае 41 старонку, толькі згадка пра тое, што такі план існаваў. Усё астатняе — «спекуляцыі аўтара». І гэта не адзіны выпадак.
Наступнай істотнай заганай кнігі, на погляд Стурэйкі, з'яўляецца «імкненне да максімальнага спрашчэння і палярызацыі апісаных падзей і з’яў». Прычыну гэтаму ён бачыць у журналісцкім вопыце аўтара.
«Тое, што добра працуе ў рэпартажы, зусім не пасуе гістарычнаму даследаванню з навуковымі рэцэнзентамі. Таму што гаворка вядзецца пра складаныя рэчы, для вывучэння якіх існуюць напрацаваныя пакаленнямі даследчыкаў падыходы, а іх сп. Абламейка ігнаруе», — сцвярджае Стурэйка.
На погляд рэцэнзента, аўтару ўласцівы антыкамунізм, які перашкаджае абʼектыўна інтэрпрэтаваць крыніцы і падаваць факты:
«У сваім антыбальшавізме Абламейка зусім не ўмее працаваць з крыніцамі або ў пагоні за сенсацыямі проста не хоча ставіцца да іх крытычна. Крытыкуе толькі савецкія сведчанні, а вось крыніцы ад нацыянальных дзеячаў або немцаў успрымае абсалютна некрытычна», — піша Стурэйка.
Акрамя міфатворчасці Стурэйка абвінавачвае Абламейку ў тым, што частка яго высноў «проста высмактаная з пальца», а ў некаторых месцах «тэкст складаецца з беспадстаўных спекуляцый», што ён «настолькі ўпэўнены ў сваіх тэорыях, што замест вывучэння крыніц проста ў тэксце кнігі часта з імі палемізуе».
«І нават калі Абламейку перыядычна трапляюць дакументы, што тлумачаць прычыны тых ці іншых прынятых горадабудаўнічых рашэнняў, і ён іх нават цытуе, то ўсё адно ніякія тлумачэнні яго не задавальняюць, а за ўсімі аргументамі ён бачыць толькі непавагу да гарадской даўніны», —
заўважае Стурэйка і раіць аўтару пачытаць мемуары архітэктараў, даследаванні пра савецкую і міжнародную архітэктуру 40-50-х гадоў XX ст., «урэшце пагутарыць са сталымі архітэктарамі, сярод якіх у час напісання дысертацыі былі жывыя нават некаторыя ўдзельнікі аднаўлення».
Знаёмства са змесцівам даследавання дазволіла рэцэнзенту сцвярджаць, што «аўтар абсалютна не знаёмы з ідэямі, якімі жылі пасляваенныя архітэктары, не знаёмы з міжнародным кантэкстам, з аналагічнай замежнай практыкай адбудовы разбураных гарадоў».
У канцы сваёй рэцэнзіі Сцяпан Стурэйка заўважае, што можна было б паставіцца да кнігі як да чарговага публіцыстычнага твора на сацыяльна-значную тэму. Але такому ўспрыняццю перашкаджае «прэтэнзія на навуковасць» і высокая ацэнка журы прэміі Гедройця.
«У сапраўднасці ж перад намі вынік невалодання падставовай метадалогіяй гістарычнай працы, нежадання разбірацца і наадварот — жадання ўсё максімальна спрасціць ды звесці да лозунгаў і прымітыўных агітак, часам небяспечных ці проста дзіўных, а таксама вынік актыўнай міфатворчасці, прыпраўленай схільнасцю да містычных і канспіралагічных тэорый», —
піша Стурэйка і задаецца рытарычнымі пытаннямі адносна таго, ці заслужыла такую кнігу гісторыя Мінска і беларуская гістарычная супольнасць.
У той жа час кніга Сяргея Абламейкі заслужыла прызнанне аўтарытэтнага журы прэміі імя Ежы Гедройця. У тагалетнім конкурсе выданню аддалі перавагу перад раманам Уладзіміра Някляева і кнігай Вольгі Гапеевай.
Чытайце яшчэ:
«Зыбіцкая — прыклад дзікунства». Гутарка з пераможцам Гедройця Сяргеем Абламейкам
Выйшла карта-даведнік «Мінск-гістарычны» — з гістарычнымі назвамі вуліц, помнікамі і картай Замчышча
